مهران موذني- نشست مجازي «ديوار گرگان» توسط انجمن ايران‌شناسان و باشگاه شاهنامه‌پژوهان برگزار شد. در اين نشست جبرئيل نوکنده، رئيس موزه ملي ايران و مرتضي عمراني، کارشناس ارشد باستان‌شناسي ميراث فرهنگي به بيان تاريخچه اين ديوار و اهميت آن پرداختند.

تاريخچه ساخت ديوار گرگان

مرتضي عمراني، کارشناس ارشد باستان‌شناسي ميراث فرهنگي درباره چرايي بناي اين ديوار گفت: هم‌زمان با دوره حکومت ساسانيان، امپراتوري هيپتاليان در شمال چين قدرت گرفت. هيپتاليان براي چيني‌ها و ايراني‌ها حکم مهاجمين را داشتند و به ايالت گرگان نيز حمله کردند. حتي براي روم شرقي هم مشکل‌تراشي کرده بودند. تلاش حکومت ساسانيان بر اين بود که با ايجاد ديوار دربند، از تهاجم آن‌ها جلوگيري کند. ديوارسازي‌هاي ساسانيان از دوره يزدگرد دوم آغاز شد. حدوداً سال 500 بعد از ميلاد نيز با روي کار آمدن خسرو انوشيروان ساخت ديوارهاي گرگان کامل مي‌شود. ساخت اين ديوار احتمالاً بين 90 الي 99 سال طول کشيده. البته کاوش‌هاي انجام‌شده گسترده نبوده و ما تنها به چند نمونه‌گيري بسنده کرديم. اميد است که در آينده کتيبه يا سکه‌اي به دست آيد که اطلاعات بيش‌تر و دقيق‌تري در اين باره به دست آوريم.

اهميت راهبردي گرگان

 در عصر ساساني

جبرئيل نوکنده، رئيس موزه ملي ايران که از سخنرانان اين وبينار بود، ايالت گرگان را داراي نقشي اساسي در عصر ساسانيان دانست و عنوان کرد: جغرافياي گرگان به علت موقعيت راهبردي و شرايط ‌محيطي‌اش، بسيار با اهميت بوده. البته منظور من از گرگان در اين بحث کل استان گلستان  امروز است. حکومت‌هاي مرکزي ايران که به قلمروي فرا ملي‌شان اهميت مي‌دادند، گرگان را بسيار مهم مي‌دانستند. فتح گرگان به دست دشمن به منزله فتح ايران بود. چرا که گرگان به علت موقعيت راهبردي‌اش قلب ايران محسوب مي‌شد. رئيس موزه ملي ايران ادامه داد: امپراتوري ساساني براي مقابله با اقوامي که از قسمت‌هاي شمالي وارد مي‌شدند، دو ديوار در حاشيه درياي کاسپي ساخت. يکي ديوار دربند که تمامي ورودي‌هاي کوهستان در صنف غرب منطقه داغستان را بست تا دشمن از آن قسمت وارد کشور نشود و ديگري ديوار بزرگ گرگان در سمت شرق درياي کاسپي، جالب اينجاست که در اين منطقه سنگ يافت نمي‌شود. مهندسين اين ديوار را با خاک رس و با مهندسي‌اي بسيار پيچيده در حاشيه رودخانه گرگان‌رود ساختند. اين نکته را نيز در نظر بگيريم که اين ديوار نوار مرزي ما نبوده. دولت ساساني تا فراتر از ترکمنستان کنوني را نيز در اختيار داشته. اما ستون‌پنجم امپراتوري ساساني در اين منطقه حضور داشته است.

مهندسي منحصر به فرد ديوار گرگان

جبرئيل نوکنده  افزود: ما در ديوار گرگان با مهندسي پيچيده‌اي رو‌به‌رو هستيم. اين ديوار از منفي 28 متر پايين‌تر از آب‌هاي آزاد تا حدود 700 متر ارتفاع بنا شد. آن زمان مثل امروز پهپادي وجود نداشت. وقتي با ابزارهاي مهندسي پيشرفته ديوار گرگان را اندازه‌گيري مي‌کنيم، توان مهندسي مهندسان ساساني را درمي‌يابيم. مهندسين ديوار را در مسيري حرکت دادند که کم‌ترين هزينه را براي دولت مرکزي ايجاد کند و بيش‌ترين کارکرد نظامي را داشته باشد. همچنين با جلوگيري از پيشروي شوره‌زارهاي شمال ديوار، محيط زيست گرگان را حفظ کردند. ديوار گرگان دقيقا بين دو سرزمين مناسب براي کشاورزي و يک شوره‌زار قرار دارد.

مهندسين علاوه بر حفر خندق براي ديوار، کل شوره‌زار را زه‌کشي کردند.

نظام مهندسي آب‌ياري و کشاورزي اين موضوع بسيار مهم است.

 ديوار بزرگ گرگان کارکردي چند منظوره داشته و علاوه بر استفاده‌ي دفاعي، در آباداني منطقه تاثيرگذار بوده. ديوار گرگان

شبکه‌هاي آب‌رساني، کانال‌ها و سدهاي متعدد داشته.

در دوره‌ي معاصر دو سد در استان گلستان بنا شده. مهندسين ساساني مابين اين دو، سدي به نام گرکز بنا کرده بودند. شبکه‌اي که امروز دو سد صوفي شيخ و گلستان پوشش مي‌دهند را مهندسين ساساني با يک سد مهار مي‌کردند. سد گرکز بزرگ‌ترين سد خاکي اين سرزمين است.

ديوار گرگان در مقايسه با ديگر ديوارها

رئيس موزه ملي ايران  در ادامه گفت: پيچيدگي مهندسي ديوار گرگان از تمامي ديوارهاي مطرح جهان، اعم از لميز، هادريان و چين بيش‌تر است. برخي از اين ديوارها تنها از نظر مسافتي طولاني‌تر هستند. هرچند که طول ديوار بزرگ گرگان 200 کيلومتر است و ممکن است چيني‌ها آن را قابل قياس با ديوار خودشان ندانند، اما پيچيدگي‌هاي مهندسي آن را نمي‌توان انکار کرد. در قسمت‌هايي لازم بوده ديوار از کف رودخانه عبور کند. تکنولوژي‌ که مهندسين ساساني در احداث پل براي اين قسمت‌ها به کار بردند، فوق‌العاده است. در برخي خندق ايجاد شده، در قسمت‌هاي ديگري فقط از قله‌هاي کوه و درياي کاسپي به عنوان موانع طبيعي براي حفاظت استفاده شده. ديوار گرگان اثري بسيار کم‌نظير و چندمنظوره است. در نظر بگيريم که شاه ساساني وقت براي ساخت اين اثر در گرگان مستقر شد. اين يعني ديوار بزرگ گرگان در زمان خودش يک ابرپروژه بوده.

اهميت ديوار بزرگ گرگان

 دکتر نوکنده ياد آور شد: ديوار گرگان در يک منطقه پربارش قرار دارد. مهندسين ساساني براي حفظ ديوار، مطالعات زيادي درباره مهار آب‌هاي سطحي داشتند. ما بايد از ديوار بزرگ گرگان چيزهاي زيادي بياموزيم. اين ديوار نه تنها گذشته ما، بلکه آينده ماست. زماني که ما روي ديوار گرگان کار مي‌کرديم، به مسئولين تذکر ‌داديم که شبکه‌هاي آبياري ديوار گرگان به ما نشان مي‌دهند که شما بايد براي پروژه راه‌آهن گرگان - اينچه‌برون راه‌هاي خروج پيدا کنيد. به آن‌ها گفتيم سد طبيعي جديدي که مي‌سازند براي آينده گرگان خطرناک است. اما گوش شنوايي نبود و اين منجر به خسارت‌هاي جبران‌ناپذير و فاجعه‌اي انساني شد. ديوار گرگان تنها يک سازه هزار‌ساله نيست. ديوار گرگان فقط ميراث گذشته ما نيست. اين ديوار آينده ماست و درس‌هاي زيادي براي ما دارد. به طور مثال براي حفظ محيط زيست راهکار مي‌دهد. مهندسين ساساني با گل رس آجرهايي محکم‌تر از سنگ ساختند. آن‌ها بهترين مهندسين تاريخ جهان بودند. حتي بررسي خورد و خوراک سربازان و ساکنين اين ديوار، به ما نشان مي‌دهد که تمام جزئيات ساخت آن با برنامه‌ريزي انجام شده. روزي که ديوار گرگان ثبت شود، تاريخ جهان در حوزه ساخت ديوارهاي بزرگ غني‌تر مي‌شود. اما ما در حق اين اثر جفا مي‌کنيم. بايد به ديوار گرگان احترام گذاشته شود. وقتي از جاده‌هاي آسفالت آق‌قلا به سمت مزرعه نمونه مي‌رويم، بايد بدانيم که ديوار بزرگ گرگان زير پاهايمان است و قلبمان از اين بابت به درد آيد. چرا که روي قلب تاريخ ايران راه مي‌رويم. ارزش‌هاي اين ديوار بايد برجسته شود. اين گفته من از سر احساسات نيست. در 25 سالي که من در پروژه ديوار گرگان مشغولم، پژوهشگران زيادي از 15 کشور جهان در آن حضور داشتند. من از قول آن‌ها از برجسته‌سازي اين ارزش‌ها مي‌گويم. اين را بگويم که من نااميد نيستم. امروز ديگر ديوار گرگان در دنيا شناخته‌شده است. هرچند که جامعه محلي هنوز آن را نمي‌شناسد. هنوز مقامات عالي‌رتبه استان فهمي از اهميت، ‌جايگاه و کارکرد ديوار گرگان ندارند. مسئولين هنوز متوجه نشده‌اند که چرا برج قابوس را ثبت جهاني کرديم. برج قابوس مي‌تواند يک مقصد گردشگري در سطح جهاني باشد. اما گوش شنوايي نيست. بايد با جذب علاقه‌مندان، حفظ اين آثار را به مطالبه‌اي اجتماعي تبديل کنيم.

معرفي ديوار بزرگ گرگان به جهان

جبرئيل نوکنده، رئيس موزه ملي ايران گفت: تلاش ما در پروژه ديوار بزرگ گرگان، معرفي اين اثر در سطح جهان بوده. تاکنون حدود 2 هزار و 500 صفحه مطلب به زبان‌هاي انگليسي، ايتاليايي و آلماني منتشر کرده ايم. در اين بين، 2 کتاب به زبان انگليسي هستند که هرکدام حدود 750 صفحه را شامل مي‌شوند. سال گذشته نيز نتايج کاوش‌هاي ديوار گرگان در قالب يک کتاب منتشر شد و عنوان کتاب برگزيده سال را کسب کرد. در حال حاضر، مشغول ترجمه اين دو جلد کتاب به زبان فارسي هستيم. تلاش ما اين است که دانش علاقه‌مندان را در اين رابطه افزايش دهيم. در حال حاضر نيز بخشي از آثار کاوش‌هاي ديوار بزرگ گرگان به قصد معرفي، به نمايشگاه شکوه ايران باستان در موزه شانگهاي چين برده شده و در معرض ديد قرار گرفته است.