حسين دوست محمدي 

مقدمه: قفقاز منطقه اي سوق الجيشي در غرب آسيا است که بين دو درياي سياه و خزر در غرب و شرق و کشورهاي روسيه در شمال و ايران و ترکيه در جنوب قرار دارد. قفقاز علاوه بر موقعيت راهبردي از منابع زيرزميني سرشاري نيز برخوردار است لذا اين منطقه براي قاره اروپا اهميت مضاعفي يافته است. قفقاز به دو بخش شمالي و جنوبي تقسيم شده. در بخش شمالي جمهوريهاي خودمختار عمدتاً مسلمان نشين روسيه قرار دارند مانند داغستان، چچن، اينگوش و در بخش جنوبي سه کشور مستقل آذربايجان، ارمنستان و گرجستان قرار دارند که هر کدام داراي يک يا چند جمهوري خودمختار نيز هستند. مثلاً آذربايجان علاوه بر سرزمين اصلي خود يک جمهوري خودمختار با نام نخجوان دارد که در خارج از قلمرو جغرافيايي آن و بين سه کشور ايران در جنوب، ارمنستان در شمال و باريکه اي از قلمرو ترکيه در غرب محدود شده است. به عبارتي جمهوري خودمختار نخجوان براي برقراري هرگونه ارتباط و نقل و انتقال کالا و مسافر با سرزمين اصلي آذربايجان بايد از قلمرو اين سه کشور استفاده کند که در حال حاضر بويژه پس از جنگ قره باغ بين آذربايجان و ارمنستان در سال 1988 و درگيريهاي جنگ 44 روزه سال 2020 اين ارتباط از طريق خاک ايران انجام مي شود. در زمان شوروي سابق چند راه زميني و ريلي وجود داشت که نخجوان را از قلمرو ارمنستان به آذربايجان متصل مي کرد و همين سابقه تاريخي در بند 9 توافقنامه صلح آذربايجان و ارمنستان نيز مورد تأکيد قرار گرفته است اما تفسير موسّع از بند 9 اين توافقنامه توسط آذربايجان بحران جديدي را در منطقه کليد زده است که بنا داريم در اين يادداشت مختصراً به آن بپردازيم. بر اساس بند 9 اين توافقنامه:«کليه فعاليت‌هاي اقتصادي و حمل و نقل در منطقه بلامانع است. جمهوري ارمنستان ايمني ارتباطات حمل و نقل بين مناطق غربي جمهوري آذربايجان و جمهوري خودمختار نخجوان را به منظور سازماندهي حرکت بدون مانع شهروندان، وسايل نقليه و بار در هر دو جهت تضمين مي‌کند. کنترل حمل و نقل توسط ارگان‌هاي سرويس مرزي FSB روسيه انجام مي‌شود. با توافق طرفين ساخت زيرساخت‌هاي جديدي که جمهوري خودمختار نخجوان را با مناطق آذربايجان پيوند مي‌دهد انجام مي‌شود». اما پيش از آغاز بحث لازم به يادآوري است که دالان زنگزور منطقه اي طبيعي در حاشيه شمالي مرز ايران با ارمنستان و آذربايجان است که 41 کيلومتر طول دارد. از اين 41 کيلومتر 36 کيلومتر آن در قلمرو ارمنستان و 5 کيلومتر در قلمرو آذربايجان قرار دارد.

دالان زنگزور از منظر حقوق بين الملل: در حقوق بين الملل اصل بر ثبات مرزهاست. به عبارتي نگاه حقوق بين الملل به موضوع مرزها نگاهي واقع بينانه است بر همين اساس در صورت تغيير مرزها نيز بايد چند شرط مورد توجه قرار گيرد. اولاً تغيير مرز يکطرفه و به معني ناديده گرفتن استقلال سرزميني يک کشور يا اشغال نباشد. ثانياً با تراضي طرفين باشد يعني هر کدام در بخشي از مرزها امتيازاتي به طرف مقابل بدهند و در مقابل امتيازاتي بگيرند. ثالثاً ژئوپوليتيک يک منطقه و صلح و ثبات جهاني را به خطر نيندازد. به نظر مي-رسد در بحران زنگزور هيچکدام از اين سه شرط فراهم نيست لذا اين مسئله مي تواند به کانون بحراني جديد در منطقه بحران خيز غرب آسيا تبديل شود.

دالان زنگزور از منظر ايران: دولت جمهوري اسلامي ايران بارها به روشن ترين شکل ممکن و به صورت رسمي در همه سطوح سياسي مخالفت  خود را با راه اندازي اين دالان مطرح کرده است، زيرا:

*راه اندازي دالان زنگزور دسترسي ايران به اروپا از طريق خاک ارمنستان را براي هميشه قطع خواهد کرد و از آن پس ايران به ناچار بايد از خاک ترکيه يا آذربايجان با اروپا اتصال پيدا کند و اين مسئله در روابط منطقه اي به ترکيه و آذربايجان دست بالا را مي دهد. اهميت اين موضوع زماني آشکارتر مي شود که بدانيم ترکيه عضو ناتو است و آذربايجان نيز با اسرائيل روابط راهبردي دارد.

* راه اندازي دالان زنگزور يعني اتصال مستقيم چين و 5 کشور آسياي ميانه و آذربايجان به ترکيه و از آنجا به اروپا. به عبارتي به محض راه اندازي اين دالان ايران از مسير ترانزيت کالا، مسافر و انرژي بين آسيا و اروپا براي هميشه حذف خواهد شد و ضمن از دست دادن عوايد اقتصادي سرشار حمل و نقل از مسير ايران به حاشيه ژئوپوليتيک منطقه نيز رانده مي شود و اثرگذاري آن بر تحولات منطقه کاهش مي يابد.

*  واگذاري مديريت اين دالان به نيروهاي مسلح روسيه، ايران را نيز مانند آذربايجان و ارمنستان در مسير وابستگي بيشتر به روسيه قرار خواهد داد اما تجربه روابط بين ايران و روسيه در سه دهه اخير مؤيد اين واقعيت است که ايران بايد روز به روز از وابستگي خود به دولت روسيه بکاهد لذا با راه اندازي اين دالان مخالف است.

دالان زنگزور از منظر دولت ترکيه: حزب اسلامگراي عدالت و توسعه از زمان تصدي قدرت سياسي در ترکيه رؤياي بازسازي امپراطوري عثماني را در سر مي پروراند لذا به عنوان نخستين گام بنا دارد جهان ترک زبان را با محوريت ترکيه راه اندازي کند و در اين خصوص گامهاي بلندي نيز برداشته است. اتصال زميني جمهوري آذربايجان به جمهوري خودمختار نخجوان که با ترکيه مرز زميني دارد زمينه يکپارچگي 4 کشور ترک زبان آسياي ميانه شامل ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان و قرقيزستان و آذربايجان در قفقاز به ترکيه را تسهيل مي کند. اين وضعيت باعث ارتقاء موقعيت ژئوپوليتيک ترکيه در منطقه و مآلاً اثرگذاري بيشتر بر تحولات غرب آسيا خواهد شد. مضاف بر آن کالا، مسافر و انرژي با هزينه کمتري بين ترکيه و آسياي ميانه مبادله خواهد شد و بر عوايد اقتصادي دولت ترکيه خواهد افزود. همچنين با عنايت به اينکه توريسم و گردشگري موتور پيشران اقتصاد ترکيه است دالان زنگزور از طريق اتصال ترکيه به چين به رونق اين صنعت در ترکيه و افزايش درآمد اين کشور خواهد انجاميد.

دالان زنگزور از منظر دولت روسيه: قفقاز به صورت تاريخي در دو سده اخير حيات خلوت روسيه بوده و در راهبرد منطقه اي آن جايگاه رفيعي دارد. بر همين اساس و وفق بند 9 موافقتنامه صلح آذربايجان و ارمنستان چنانچه دالان زنگزور راه اندازي شود مسئوليت حفظ امنيت و مديريت ورود و خروج کالا، مسافر و انرژي از آن بر عهده نيروهاي نظامي روسيه مستقر در دالان است. حضور نيروهاي نظامي روسيه در قفقاز بويژه در ترکيب با نيروهاي حافظ صلح در خطوط درگيري ما بين آذربايجان و ارمنستان از يکسو و پايگاه نظامي روسيه مستقر در ارمنستان از سوي ديگر به روسيه موقعيت راهبردي بي بديلي مي دهد تا علاوه بر نظارت بر اقتصاد منطقه سياست داخلي و خارجي اين کشورها را نيز هدايت نمايد و همچنان قفقاز را حيات خلوت خود نگهدارد. علاوه بر اين موارد دولت روسيه تحت عنوان هزينه مديريت اين دالان از دولتهاي آذربايجان، ارمنستان و ترکيه به صورت مستقيم و از ساير کشورهاي مسير به صورت غيرمستقيم مبالغ هنگفتي درآمد کسب خواهد کرد.

دالان زنگزور از منظر دولت آذربايجان: آذربايجان که از طريق حمايتهاي ترکيه و مماشات روسيه در دهه اخير در رابطه با ارمنستان از اعتماد به نفس قابل توجهي برخوردار شده است تقويت موضع راهبردي خود را در پيوند با ترکيه، مديريت روابط با روسيه و تنش زدايي با ايران مي داند لذا براي برقراري موازنه بين اين مراکز قدرت به ايجاد دالان زنگزور نيازمند است تا از طريق خاک نخجوان به فلات آناتولي و از آنجا به اروپا اتصال يابد. اين مسئله از وابستگي سنتي اقتصادي و سياسي آذربايجان به روسيه و همچنين مسير جايگزين بين آذربايجان و نخجوان از طريق ايران خواهد کاست و به اين کشور اجازه خواهد داد به جز مسير روسيه و ايران مسير سومي را نيز پيش روي خود داشته باشد و از اين طريق در هزينه هاي حمل و نقل خود صرفه جويي نمايد. علاوه بر موارد فوق ايجاد دالان زنگزور براي آذربايجان جنبه نمادين نيز دارد لذا اين کشور براي تثبيت پيروزي خود بر ارمنستان نيازمند راه اندازي اين دالان است و اعلام کرده است در صورت لزوم به قوه قهريه نيز متوسل خواهد شد. با در نظر گرفتن همه اين موارد درخصوص دالان زنگزور گويا در غرب آسيا دو محور در برابر هم قرار گرفته اند؛ محور مخالفان احداث دالان زنگزور شامل ايران و ارمنستان و محور موافقان آن شامل ترکيه و آذربايجان اما روسيه در ميانه ميدان ايستاده است و تأمين منافع ملي خود را در اين برهه زماني در موضع گيري شفاهي دوپهلو اما تمايل عملي به محور ترکيه/ آذربايجان مي بيند لذا به نظر مي رسد تلاشهاي ارمنستان براي پيشگيري از راه اندازي دالان زنگزور چندان به طول نينجامد و به مرور چهره ژئوپوليتيک منطقه تغيير يابد.      

پژوهشگر دکتراي علوم سياسي