کوثر قندهاری - طلای سفید،نامی است آشنا برای مردم گلستان.در روزگاران نه چندان دور که کشت عمده مردم منطقه گرگان و دشت پنبه بود این منطقه به طلای سفید شهرت یافته بود.اما این‌ روزها  که در میان کشتزارها قدم می زنیم خبری از سفیدی طلای گلستانی ها نیست، طلای سفید دیگر از سبد زمینهای کشاورزی رخت بربسته است و جای خود را به محصولات دیگر داده است ، اما مردمان این دیار هنوز با خاطره های پنبه دل خوشند به روستای محمد آباد گرگان آمده ام روستایی که سالها پیش بخش اعظمی از زمینهایش را پنبه زار ها سفید می کردند   اما امروزه شالیزارهای سر سبز جایگزین سفیدی پنبه شده است،با وزش باد بوی شالیزار به مشام میرسد، حاج رضا مرد کشاورزی که  به گواهی پوست صورتش سالها آفتاب داغ بر او تابیده است ودر شالیزار خود مشغول کار است، درباره روزهای پنبه زار می گوید:چند دهه قبل همه این زمین ها پنبه کشت می کردند اما بعد از انقلاب کشاورزان برای تهیه کود حمایت نشدند بطوری که برای تهیه یک کیسه کود باید ساعت ها در صف می ایستادند و آن را با قیمت گزافی  می خریدند بنابراین رفته رفته رغبتشان نسبت به کاشت پنبه کم شد. حاج رضا می گوید :پس از انقلاب در روستاها آب بندان های متعددی زده شد و مشکل کم آبی ظاهرا رفع شده بود بنابر این  مردم به سمت کشت شالی سوق داده شدند اما حالا که مجدد به سمت کم آبی می رویم پرورش برنج با محدودیت هایی روبرو  شده است  . کربلایی علی هم که در مزرعه ای آنسوتر مشغول رسیدگی به زمینش است  می گوید: حدود ۶۰ سال پیش که پدرانمان کشاورزی می کردند،در این منطقه کارخانه ایی وجود نداشت،مردم محصولاتشان را برای فروش به کارخانه چیت بهشهر می بردند اما در سال های بعد چندین کارخانه در شهر گرگان زده شد که پس از آنکه رغبت مردم به کشت پنبه کم شد کارخانه ها نیز به متروکه تبدیل شدند و تعداد بسیاری از کارگران بیکار شدند.کربلایی وقتی یاد روزهای پنبه می افتد حسرت می کشد و می گوید موقع پنبه چینی در محل غلغله ای می شد که باید میدیدی اما خوب حالا سالها از آن زمان گذشته است .مرد میانسالی با ریش های سفید که در زمینه مجاور مشغول به کار است،صدای مارا می شنود و می گوید:در آن زمان ها از شهرهای مختلف از زاهدان،زابل،سبزوار،نیشابور و....برای کار به اینجا می آمدند و مشغول کار می شدند،اما رفته رفته حاصلخیزی خاک کم شد و برای جبران آن نیاز به کود پیدا کردیم و از آن جهت که تهیه کود با زحمت فراوان و قیمت  بالایی بود غالب مردم به سیب زمینی و کشت‌های این چنینی روی آوردند ودر چند سال اخیر هم با حمایتهایی دولتی  به کشت شالی مشغول شدند.هردو مرد کشاورز معتقدند در شرایط حاضر و با توجه به بحران آب و بیکاری نیاز شدیدی به رونق طلای سفید گلستان یافت می شود.آن ها می‌گویند:اگر گلستان مجدد به مهد پرورش پنبه باز گردد کارخانه های بسیاری رونق می گیرد و معضل بیکاری تا حدودی جبران خواهد شد.پس از آن با دکتر محمود جوکار دکتری اکولوژی و سم شناسی و عضو هیات علمی موسسه تحقیقات پنبه کشور که در زمینه پایش و پیش آگهی آفات پنبه توسط عکس ماهواره ایی و GIS مشغول به کار است  گفت و گو کردم.دکتر جو کار  با بیان اینکه با تمامی گفته های کشاورزان اعم از کمبود آب،گرانی کود،تعطیلی کارخانه ها موافق است،می گوید :در حال حاضر تمام دغدغه بنده رونق مجدد پنبه در استان گلستان است و راه دیگری جز رونق مجدد پنبه برای ما وجود ندارد.دکتر محمود جوکار ادامه می دهد :قبل از انقلاب گلستان به طلای سفید معروف بود،در آن زمان با وجود اینکه نرم کشت پنبه در استان ۶۰ الی ۶۵ هزار هکتار بود ،در منطقه تا ۱۰۰ هزار هکتار نیز کشت داشتیم،اما این مقدار در سال های ۹۳-۹۴ بسیار افول کرد و به حدود ۱۰ الی ۱۵ هزار هکتار رسید اما در حال حاضر از آن جهت که چاره ایی جز رونق مجدد پنبه نداریم در حدود ۲۰ الی ۲۲ هزار هکتار کشت می شود.وی با بیان اینکه از ایام قدیم استانهای مازندران و گیلان مختص کشت برنج بود و در استان گلستان پنبه و سایر دانه های روغنی در کنار گندم و جو کشت می شد، ادامه می دهد  :در حال حاضر استان گلستان نیز به کشت و پرورش برنج مشغول شده است و این امر برای خاک این منطقه خوب نیست زیرا در منطقه ایی که شالی کشت می شود پس از مدتی خاک آن منطقه محل تجمع املاح و خاک شور می شود و این خاک پس از مدتی خراب،شور،غیر قابل کاشت می شود اما پنبه برخلاف شالی باعث اصلاح خاک می شود،همچنین پنبه دارای طیف تحمل شوری بالایی است در این صورت که خاک هایی که محصولات  دیگر نمی رویند پنبه به راحتی رشد می کند. در سال های گذشته در خوزستان با پسامد نیشکر که دارای املاح بسیار و غیر قابل مصرف بود،پنبه کاشت و برداشت شد علاوه بر این موارد، پنبه گیاه نیست بلکه درخت است و اگر در جایی کاشته شود سال ها بعد به درخت تبدیل می شود.دکتر جوکار در ادامه می گوید:با توجه به اینکه تخصص بنده کار با عکسهای ماهواره ای و GIS است،با استفاده از این عکس های ماهواره ای مناطقی که سالیان سال پنبه کشت شده است را شناسایی و جهت استفاده مجدد بررسی می کنیم. همچنین موسسه پنبه برای رونق تولید ۳ راهکار شامل: طول رشد کوتاه، نیاز آبی کمتر و ارقامی که برداشت راحتری داشته باشند"همه محصول در یک زمان خاص به دست آیند" یا ارقامی که برداشت ماشینی دارند ارائه داده است. و راهکار جدیدی که ما در حال حاضر در حال تدوین آن هستیم،کنترل آفات با عکس های ماهواره ای است، زیرا کنترل آفات باعث کاهش هزینه های کشاورزی می شود  زیرادر گذشته که آفات کنترل نمی شدند،هزینه سم پاشی زیاد بودو کشاورز رغبت به انجام آن نداشت برای همین رفته رفته کشاورزان به سمت کاشت برنج رفتند بنابراین ما باید به سمت درآمدزایی پنبه در کنار محاسن دیگری همچون اصلاح خاک،برداشت همزمان،کنترل آفات و ...برویم تا کشاورزان رغبت بیشتری نسبت به کشت پنبه پیدا کنند .دکتر محمود جوکار در ادامه یاد آور می شود:در سال جاری(۲۰۲۰)تحریم هایی که علیه ایران وارد شد باعث شد بتوانیم محدودیت را به فرصت تبدیل کنیم چرا که هیچ کشوری به ایران وش"پنبه با کیفیت همراه با بذری که به آن چسبیده است" را نمی‌داد بنابراین ما برای دست یابی به پنبه با کیفیت چاره ایی جز تولید پنبه نداشتیم. علاوه بر آن از پنبه در صنایع نظامی و تولید نیترو سلولز که یک ترکیب شیمیایی است و در نظامی و تجاری کاربرد دارد استفاده می شود که پیش از این به کشور وارد می شد اما پس از تحریم ها توانستیم تمامی موارد و کودها را در کارخانه شیمیایی پارچین  تهیه کنیم .از جهت دیگر نیز کشت پنبه اهمیت دارد و آن تجاری بودن آن است  این پژوهشگر در این باره  می گوید : در سال های اخیر نساجی ها به سمت ورشکستگی پیش رفتند درصدد رونق مجدد پنبه برآمدند.دکتر جوکار در ادامه گفت:از دیگر فواید پنبه می توان به کاربرد آن در علوم پزشکی اشاره کرد به گونه ایی که فراورده پنبه ۱۰۰ برابر پنبه در این زمینه فایده دارد .در حال حاضر به دلیل کاهش کشت پنبه در کشور با مشکل خوراک مرغوب برای دام مواجه هستیم چرا که در گذشته کنجاله پنبه از خوراک های بسیار لذیذ برای دام به حساب می آمد که رفته رفته کنجاله ی سویا وارداتی جای آن را گرفت که به کیفیت و لذید بودن کنجاله پنبه نیست.حال با وجود تمامی فواید ذکر شده کشت پنبه نسبت به برنج،بعضی از شرکت‌ها برای کسب سود مالی و منافع بیشتر از راههای متعدد و گوناگون مانع کشت پنبه می شوند و این امر نوید خوبی را برای آینده این منطقه نمی دهد.  دکتر قر بان علی روشنی رییس موسسه  تحقیقاتی پنبه  در گلستان نیز  در مورد نوع نگاه به پنبه در کشورهای توسعه یافته می گوید: در آمریکا واژه ای به نام سوبسید وجود ندارد، ولی به پنبه  به عنوان یک محصول صنعتی در بعضی از سالها تا هفتاد و پنج سنت یارانه می دهند در اروپا دو کشور پنبه می کارند .. (یونان و اسپانیا )به طور متوسط تا دویست و بیست سنت به ازای هر کیلو به کشاورز پنبه کار از طریق اتحادیه اروپا یارانه داده می شود که تولید کیفی را برای قاره خودشان داشته باشند، هم برای پوشاک و هم  محصولات دیگر . دکتر روشنی درباره اهمیت حمایت از پنبه می گوید : اتفاقی که می افتد این است که پنبه ریشه اش تا هشتاد سانتیمتر می تواند نفوذ کند و حتی گاهی  تا یک متر وهشتادو نود  سانتیمتر هم ثبت شده است ، تنها گیاه زراعی است که می تواند کربن را از اتمسفر بگیرد ،الان مشکلی که داریم گرم شدن زمین است، یک بخش این گرم شدن زمین  بخاطر گاز co2است ، همه ی خودروها و کارخانجات دارند co2 به اتمسفر تزریق می کنند وقتی غلظت این co2 از یک حدی بالاتر می رود باعث گرم شدن زمین می شود و خسارت های بسیار زیادی دارد دکتر روشنی ادامه می دهد :دنیا به این باور رسیده که از فعالیتهایی با ترکیب کربن حمایت کند هر گیاهی که بتواند مقدار بیشتری از کربن را بیاورد و در خاک تزریق کند ،بالانس را به نفع خاک تغییر داده  است ،این کار را ممکن است گندم یا جو برنج و سویا هم انجام بدهند اما ریشه ی اینها ده یا پانزده سانت بیشتر نیست با اولین دیسکی که می زنند خاک در معرض هوا قرار می گیرد و کربن ذخیره شده مجدد به اتمسفر برمی گردد.ولی پنبه این خاصیت را دارد که به عمق تزریق میکند. شاید اگر میلیونها هم هزینه بکنید نتوانید کربن را از اتمسفر تزریق کنید اتفاقی که می افتد  این است که ریشه در انجا می پوسد ،کانال هایی بوجود میاید پر از میکروبهای مفید ریز. یعنی جانداران مفید وکانال هایی ساخته می شود  که برای تهویه و ذخیره اب خیلی خوبند و همه ی اینها دست به دست هم می دهد و خاک را زنده تر نگه می دارد شما در مزرعه ای که پنبه بوده احتمال اینکه اب ماندگی سطحی ببینی خیلی کمتر بود و دلیلش هم کانال های ریز زیرزمینی بعد از مردن ریشه ها هست او در انتقاد از سیاستهای کشاورزی می گوید :ما خیلی راحت این را از الگوی کشت مان حذف کردیم و رو آوردیم به برنجی که شاید سال به سال سطحش دارد زیاد می شود یک بخش مقصر دولت و حاکمیت است به خاطر اینکه ما امدیم از محصولی که برای خاکهای استان مثل سم است حمایت تسهیلاتی  کردیم یعنی گفتیم کشاورزی که بیاید  دستگاه نشاکار برنج بگیرد پنجاه درصد را از او نمی گیریم ،بقیه اش را وام میدهیم ،وقتی نشاکار امد و کشت مکانیزه شد دیگر کسی برنج را رها نمی کند ، برنج کاری در قدیم شغل سختی بود ولی الان خیلی ساده شده است  الان صدهکتار را دو نفر به راحتی می توانند مدیریت کنند به کمباین برداشت برنج از منابع دولتی یارانه داده اندچرا ؟ چون گفتند هر کس کمباین بگیرد نصفش را ما می دهیم نصف دیگرش هم وام . ولی ما نیامدیم این کار را با پنبه انجام بدهیم که دولت حمایت کند که کمباین برداشت پنبه مورد حمایت دولت است  دکتر روشنی برای برون شد از این نارسایی های پیششنهاد می کند که مشکل برداشت پنبه  را باید  حل کنیم و می گوید : اگر ما مشکل برداشت را با کمک های یارانه ای دولت که باید به کمباین های برداشت پنبه بدهند حل کنیم ، بخش زیادی  از تغییر الگوی کشت تحقق پیدا کند دولت باید کاری که در دهه شصت  انجام داد وگفتند  ما بذر را مجانی می دهیم  ودو مرحله کود و سم را  هم مجانی  می دادند را دوباره بازگرداند ،  در اینجا اگر چه شما در ظاهر به کشاورز کمک کرده اید ولی در واقع به حلقه ی اولیه  تولید کمک کرده اید که تولیدش  در چهل حلقه ی بعدی شغل ایجاد می کند  رییس موسسه تحقیقاتی پنبه درباره ارزشهای  اقتصادی پنبه می گوید : پنبه یک مثقالش ضایعات ندارد چوب پنبه اش در صنایع مختلف کاربری دارد خود پنبه می رود،پنبه پاک کنی ،نخ ریسی، پوشاک و ...تجارت پوشاک در دنیا با ارزش ترین سرمایه گذاری است. شما می بینید سود سالیانه پوشاک پنبه ای بالغ بر 500 میلیارد دلار است .ما خودمان را از این محروم کرده ایم ،کشور هشتاد میلیونی داریم هیچ کدام از ما نمی توانیم بگوییم نیاز به این محصول نداریم، همه ی ما لباس زیرمان بلااستثنا پنبه ای هست ،خب میلیاردها می تواند به اقتصاد کشور کمک کند، کارگاه های زیادی چرخشان بچرخد و سایر فراورده هایی که از این محصول گرفته می شود. تا پنجاه فرآورده از آن برداشت می شود . طبیعی است به همین خاطر است که در کشوری مثل امریکا ارزش افزوده پنبه 2200 درصد است یعنی 22 برابر ارزش اولیه .یعنی ایجاد شغل کرده است محصول حلقه ی اول  را اگر حمایت کنید ، این حلقه ی بعدی را شغل ایجاد کند و این چیزی است که مغفول واقع شده است ،  به نظر من هر چه زودتر باید سیاستگذاران توجه  کنند و این روند را اصلاح کنند .  به نظر می اید در میان پژوهشگران و محققان توسعه و آنها که دستی در اتش تحقیقات کشاورزی داشته اند  این باور شکل گرفته است که اگر می خواهیم کشاورزی مبتنی بر توسعه متوازن در گلستان شکل بگیرد راهی جز توجه به نیازهای محیط زیستی و توجه به ضرورتهای علمی و استفاده از تجربیات کشورهای مدرن نداریم  و در این دوران تغییر اقلیم و کمبود ابهای یر زمینی بهتر است دولت و سیاستگذاران نیز با اصلاح سیاستهای خود کشاورزی را به سوی کشت متوازن و پایدار سوق دهند .