■  اسداله معطوفی

اطلاعات 18 فروردین 1325 خورشیدی: به مناسبت حرکت قوای نظامی شوروی و تخلیه گرگان توسط آنها، مجلس جشن مفصلی با حضور فرماندار گرگان، روسای ادارات، یک ژنرال شوروی و کنسول آنها در گرگان (که طبق اسناد موجود نامش محمد شریف اف بود) در بندرشاه برپا شد. در طی این مراسم اسبدوانی مفصلی هم از سوی تراکمه جعفربای برگزار گردید... سیم (تلگراف) گرگان که از طرف پادگان نیروهای شوروی در گرمسار مستقر بود، آزاد گردید و رابطه مخابرات بین تهران و سمنان کماکان برقرار است ... در بابلسر نیز نیروهای شوروی مشغول ترک شهر هستند.

19 فروردین 1325: میدان هواپیمایی گرگان (محدوده پادگان کنونی شهر گرگان) با حضور فرمانده نیروهای شوروی و روسای ادارات دولتی، از طرف شورویها تحویل ایرانیها گردید.

20 فروردین 1325: همزمان با سراسر شمال ایران، شورویها گرگان را نیز تخلیه کرده و برای تحویل ساختمانهایی که در تصرف نیروهای شوروی بود روز پنج شنبه و امروز کمیسیونی در فرمانداری گرگان تشکیل گردید. صورت مجلس تحویل فرودگاه و 3 عمارت مختصر دیگر تنظیم شدند و ادارات مربوطه مشغول تحویل گرفتن هستند. فرودگاه فردا صبح کاملا تخلیه می شود و ماموران پست تلگراف هم گمارده خواهند شد. ساختمانهای شاه پسند (آزادشهر کنونی) واقع در 18 کیلومتری گنبدکاوس نیز روز پانزدهم تخلیه و به ژاندارمری آنجا تحویل گردید. همچنین دو سه روز قبل ارتش شوروی شروع به تخلیه گنبدکاوس نموده اند. آنها سربازخانه را هم که در اختیار داشتند به مامورین دولت ایران در گنبد تحویل داده و امروز نیز چند تن از ماموران مخابراتی آنها که باقی مانده بودند، سیم تلگراف خود را جمع کرده و به سوی گرگان رفتند.

28،29 فروردین و 14 اردیبهشت 1325 خورشیدی: امروز یک باب دبستان که در تصرف نیروهای شوروی بود، در حضور روسای ادارات تحویل نماینده اداره فرهنگ بندرگز گردید. سیم خط مازندران و نیز قسمتی از ساختمانهای گمرک بندرگز هم تحویل داده شدند.

28/1/1325 خورشیدی: به مناسبت حرکت قوای شوروی از گرگان، ساعت 5 بعدازظهر امروز از طرف انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی مجلس تودیع و جشن با حضور روسای ادارات، اهالی گرگان، افسران شوروی، کنسول آنها در گرگان و بازرگانان تشکیل گردید. از طرف انجمن آقای زمانی دبیر دبیرستان سخنرانی نمود. سپس معاون فرمانده ارتش سرخ شوروی شرحی در مورد تحکیم دوستی بین ایران و شوروی ایراد کرد که در پایان سخنان خود را با جمله زنده باد ایران مستقل و آزاد خاتمه داد. از طرف اهالی گرگان اوراقی مبنی بر تقدیر از حسن رفتار ارتش سرخ بین شوروی ها توزیع گردید و با نواختن موزیک و نمایش چند فیلم تفریحی، مجلس خاتمه یافت.(لازم به ذکر است که با استناد به برخی از اسناد موجود، در 28 آبان سال 1323 بنا بر تقاضای کنسول شوروی در گرگان، بخشدار بندرشاه، روسای ادارات، کارمندان شرکت ایران سوترانس و عده ای از تجار در مجلسی که تشکیل گردید، کنسول و بخشدار بندرشاه طی سخنرانی های خود بر دوستی بین دو دولت و لزوم تشکیل انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی تاکید کردند. بلافاصله عده ای برای عضویت در این انجمن انتخاب هم شدند. از جمله تعدادی از روسای ادارات، شاه گلدی ترکمان از طرف تجار، نماینده شوروی در راه آهن، سلیمانف معاون کنسول و رستم اف کارمند شرکت ایران سوتراس برای این عضویت انتخاب گردیدند. بعلاوه بخشدار بندرشاه به سمت ریاست انجمن و کنسول شوروی به سمت ریاست افتخاری برگزیده شدند. چندی بعد در تاریخ 21 آذر مجددا این کمیسیون در فرمانداری گرگان تشکیل شد و محمد شریف اُف کنسول شوروی در گرگان و نیز کوثری فرماندار گرگان سخنرانی نمودند. بعد از آن 14 نفر به عنوان هیئت مدیره انتخاب گردیدند که ریاست آن بر عهده فرماندار گرگان بود. این انجمن هر از چند گاهی تا چند سال تشکیل می شد تا اینکه بعد از انحلال حزب توده در سال 1327 خورشیدی انجمن نیز از تکاپو افتاد.و نیز تاکید می گردد که با وجود این حسن روابط، مخالفان مخصوصا ملاکان، تجار و ثروتمندان هم ساکت ننشسته و در مقاطعی خاص به تبلیغات ضد شوروی و ضد کمونیستی خود ادامه می دادند. این امر سبب گردیده بود گاه همین کنسول شورویها در کنسولگری آنها در گرگان و نیز دبیر سفارت شوروی در تهران علیه این افراد موضع گرفته و گاهی درخواستهای ویژه ای از مسئولین امر بکنند. مثلا دو نفر یاد شده در ماه آذر همین سال 1324 در دیدار با فرماندار گرگان خواستار تبعید تعدادی از افراد این ناحیه شدند که برجسته ترین آنها عبارت بودند از: اکبری رئیس اداره دارائی و املاک گرگان، نعمت الله قاضی که بعدها نماینده مردم گرگان در مجلس شورای ملی شد، ابراهیم قاضی کارمند اداره کشاورزی و صادق رسول زاده از تجار منطقه گرگان که این آخری دائما در مجامع مختلف تبلیغات ضد ارتش سرخ و مرام کمونیستی داشت، علی خلیلی رئیس گمرک بندرشاه، نفس آخوند، محمدملا، صحت روش، داوری، اصغر رشیدی، مختارزاده، خالد اوغلی، جواد فولادی، علی تبریزی، خان محمد خان، قلی خان ایشان، کوچک خان، قربان مراد و گوگ صوفی رئیس ایل آتابای در منطقه گنبدکاوس که به همراه ملامحمدنفس از راه تنگلی به عشق آباد فرستاده شدند. این اوضاع گاه بدانجا می انجامید که خود شورویها قبل از خروج از منطقه و بازگشت به کشور خود، اقدام به تبعید افراد مخالف خود می نمودند.

19 اردیبهشت 1325: آخرین نفر از نیروهای شوروی که در بندرشاه بودند، روز 13 و 14 اردیبهشت با کشتی به کشورشان بازگشتند و منطقه گرگان و دشت گرگان از وجود آنها کاملا خالی شد. مشایخی فرماندار گرگان به همراه رئیس شهربانی و فرمانده گردان ژاندارمری و امیر پاشائی بخشدار بندرگز روز 14 اردیبهشت به بندرشاه آمدند و به کلیه ادارات و پُرت (اسکله- بندرگاه و محل بارگیری کشتی) آنجا سرکشی نمودند. اهالی این ناحیه منتظر ورود قوای دولت شاهنشاهی (ایران) هستند. گرگانیها از چند روز قبل مقدمات تزئین شهر را برای ورود سربازان ایرانی فراهم نموده اند.

30 اردیبهشت: آقای نواب استاندار روز گذشته در گنبد با بزرگان تراکمه ملاقات کرد و بعد به گرگان بازگشت. چون وضع محل انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی خوب نبود، به دستور استاندار سالن مهمانخانه (هتل میامی) را به همراه چند اطاق به آن اختصاص دادند و همین امروز هم انجمن تشکیل گردید و استاندار، کنسول شوروی در گرگان و فرماندار گرگان سخنرانی کردند. در پایان مقرر گردید هفته ای یکبار این انجمن تشکیل شود.

31 اردیبهشت 1325: پریروز یک اسواران از هنگ مرکز (پایتخت) با قطار ویژه به بندرشاه آمدند تا وارد گرگان شوند. (اعزام این نیروهای نظامی ایرانی به نقاط مختلف از جمله ناحیه گرگان، بدان جهت بود که بلافاصله جایگزین نیروهای شوروی شوند و فرمان امورات را در دست گیرند. دوم آنکه با استقرار این نیروهای نظامی، شرایط این نواحی را کنترل کرده و آمادگی هر نوع سرکوب اعتراضات مردمی شدند. در این ایام رضاشاه عزل، شاه جوان به قدرت رسیده بی تجربه، سرقت و غارت های مسلحانه رو به تزاید، وضع مملکت بشدت نابسامان، کمبود مواد غذائی، گرانی، فقر و ... بسیار گسترش یافته بود و شرایط را برای شورش مردمی آماده کرده بود). اما با خروج تدریجی ارتش شوروی از شمال ایران از جمله از منطقه گرگان، در بندرشاه از حدود یک ماه قبل و اواسط فروردین جشن مفصلی با حضور کنسول و یک ژنرال شوروی که در گرگان اقامت داشت و فرماندار و روسای ادارات برگزار شد. در گنبد مراسم اسبدوانی و تودیع مقامات شوروی برگزار گردید. بعلاوه در روز 17 اردیبهشت در زمان ورود نیروهای شوروی با قطار (از تهران) به مازندران، در چند نقطه از جمله بندرگز و بندرشاه، مورد استقبال گروهی از اهالی قرار گرفتند. بدنبال آنها دسته اعزامی به گرگان تحت فرماندهی سرهنگ افسطی، عصر همان روز جشنی به همین مناسبت در پادگان شهر برپا نمود. البته باید متذکر شد که با خروج نیروهای شوروی از این مناطق شمالی، در برخی نقاط از جمله در منطقه کلارستاق مازندران درگیری های متعددی بوجود آمد. مثلا حزب جنگل و مخصوصا دو رهبر آنها به نامهای محمدکاظم زالزر و عزیزالله میار با نزاع هایی که با اعضای حزب توده ایجاد کردند، بر اوضاع نابسامان این ناحیه افزودند.

■ یک سند تاریخی

وزارت کشور تاریخ 29/12/1324 شماره 16113/13344/1 محرمانه  احتراما به استحضار می رساند گزارش شماره 784/797، 22/12/1324 شهربانی گرگان حاکی است ساعت 17 روز 19 ماه جاری ماشین شماره 456/78 متعلق به ارتش سرخ که راننده آن پطروردسکی، سرباز شوروی، بوده در حال عبور از خیابان پهلوی گرگان با طفل 8 ساله آقا صادق مفیدی، اهل گرگان، تصادف و طفل سخت مجروح می شود. فورا مصدوم را به بهداری اعزام و پس از معاینه فوت می نماید. جنازه او پس از انجام تشریفات قانونی، دفن، ولی اهالی در همان ساعت اطراف ماشین را گرفته و مانع از حرکت ماشین شدند. بعضی هم تظاهراتی مانند شکستن شیشه و پاره کردن لاستیک و عملیات دیگر از خود نشان دادند. مامورین انتظامی در محل واقعه حاضر، سروان نظری، فرمانده گردان ژاندارمری با سروان میرمیرانی با پنج نفر ژاندارم دیگر به کمک مامورین آمده و در نتیجه نصایح که به اهالی شد، از بروز احساسات کاسته، ولی در این بین یک نفر افسر شوروی با اسلحه کمری تیری به هوا خالی و به دژبانان شوروی که در محل حاضر بودند، دستور شلیک داده، قریب پنجاه تیر به هوا خالی. در نتیجه مردم متفرق و ماشین را شوروی ها به سربازخانه برده و در ضمن یکی از سربازان شوروی با سرنیزه به یک نفر از اهالی حمله و دست او را مجروح می کند. مجروح فعلا در بیمارستان تحت معاینه می باشد.

رئیس شهربانی کل کشور، سرتیپ ضرابی گرگان، 2 تیر 1329 خورشیدی، میدان شهرداری و هتل میامی واقع در ضلع شرقی این میدان. این بنا در سال 1320 حدود 2 ماه ستاد ارتش و مرکز عملیاتی نیروهای شوروی بود. سپس در سال 1329 محل «اداره فرهنگ گرگان» شد. در دهه پنجاه بخشی از طبقه اول آن به «سینما دیانا» اختصاص یافت و شوربختانه در سال 1387 کاملا تخریب گردید و بنای نیمه تمام فعلی را آغاز به ساخت نمودند. روزنامه اطلاعات چند گزارش درباره این بنا دارد: «اداره بلدیه گرگان مشغول ساخت یک میدان بزرگ (فلکه شهرداری) به نام میدان پهلوی می سازد» (28/6/1308). «ساختمانهای اطراف فلکه گرگان پیشرفت خوبی دارد و ساختمان مهمانخانه به طبقه سوم رسیده» (28/7/1317). بعد از پایان جنگ جهانی هم به دستور نواب استاندار مازندران و گرگان «انجمن فرهنگی ایران و شوروی» در گرگان و در چند اطاق همین بنا تشکیل گردید (30/2/1324)سیمین شهر (شمال بندرترکمن) آذر 1369 خورشیدی. نمای پل قدیمی متعلق به دوران جنگ جهانی دوم که به گفته یاشولیها و آق سقلهای (ریش سفیدان) ترکمان در زمان کار میدانی به سال 1369، یکبار از وسط شکست. سرانجام هم در سال 1383 کاملا تخریب گردید.گرگان، بلوار ناهارخوران، نگاه «اَسیوُ دو سنگه» یعنی آسیابی که بخاطر وجود آب زیاد رودخانه زیارت خاصه رود و نیروی آن، با دو سنگ فعالیت می کرد. این آسیاب در سال 1309 (بقولی 1310) خورشیدی ساخته شده بود. هر چند در پشت عکس نوشته شده «در سال 1325 روسها آن را تعمیر و تقویت کردند»، اما این رخداد باید در سال 1324 اتفاق افتاده باشد. زیرا روسها در شمال ایران از جمله در گرگان، در زمان جنگ جهانی، یعنی از سال 1320 تا 1325 حضور داشتند. با توجه به متن کوتاه پشت عکس و نیز کار مردم نگاری این نگارنده در سال 1369، روسها در زمان حضورشان در گرگان، به احتمال زیاد بخاطر احتیاج بیش از حد به آرد و برنج، متخصصان آنها با دست کاری و تقویت در ابزارهای این آسیاب، ظرفیت تولید آرد آن را بالا برده بودند. علامت ضربدر جایگاه کوی قلعه حسن را می نمایاند تا محل این آسیاب مشخص گردد.