زهرا مهدی‌زاده: دگرگونی‌های تاریخی و جغرافیایی در استان گلستان، باعث شد تا اقوام مختلفی در آن ساکن شده و تنوع هنر و صنایع‌دستی منطقه، نشان از تنوع قومیتی حاکم بر آن است. قوم قزاق یکی از اقوام ساکن در استان گلستان هستند که همچنان پوشش سنتی رنگارنگ و اصیل خود را حفظ کردند. قوم قزاق از بازماندگان قبایل تاریخی ترک و مغول در آسیای میانه است و از آغاز قرن بیستم میلادی به دلیل سیاست‌های کمونیستی، عده‌ای از قزاق‌ها مهاجرت و از طریق ترکمنستان در ایران بخصوص استان گلستان و شهرهای گنبد، گرگان و بندر ترکمن ساکن شدند. قزاق‌ها بعد از سکونت در ایران باوجود پذیرش فرهنگ ایرانی، از اصالت‌های قومی خود نیز حفاظت کردند. قزاق‌ها مردمی اهل‌فن، دانا و کار بلد بودند و در بین ترکمن‌های آن دوران به‌عنوان «بیلیش» معروف شدند. مهارت قزاق‌ها در ساخت ارابه، آلاچیق، آهنگری، چارق‌دوزی، نمدمالی، گل یقه سازی، سوزن‌دوزی و پوشاک سنتی، بسیار زیاد بود. این قوم به خاطر امکان بالای کسب‌وکار در استان گلستان، به‌تدریج در شهرهای بندر ترکمن، گنبد و گرگان ساکن شده و اولین محلات منسجم قزاق‌ها، در شهرستان‌های بندر ترکمن، گمیشان و روستاهای خواجه نفس و روستاي آرخ بزرگ  شکل گرفتند.

پوشش سنتی قزاق‌ها:

قزاق‌های مقیم ایران همچنان پوشش سنتی خود را حفظ نموده و عموماً  لباس آن‌ها سفیدرنگ بوده و دارای الحاقاتی چون زيورآلات، قزاق دوزی، منجوق‌دوزی و ملیله‌دوزی است. قزاق دوزی یا بیلیش دوزی، سوزن‌دوزی خاص قوم قزاق بوده که با استفاده از نخ‌های ابریشمی و نقوش هندسی خاص قزاق، بر روی پوشاک سنتی انجام می‌شود. قزاق‌ها در مناسبت‌های مختلف، لباس‌های متفاوتی می‌پوشند. این لباس‌ها در رنگ‌های سفید، قرمز، صورتی و رودوزی‌های متنوع، دوخته می‌شوند. از نقوش شاخص این قوم می‌توان به شاخ حیواناتی چون قوچ، پرنده، گل و خورشید اشاره کرد. عروس قزاق، لباس ویژه‌ای به نام «کلن کویلک» دارد که جلیقه‌ای مخصوص روی این لباس پوشیده می‌شود که در زبان قزاقی به این جلیقه «کلن بشبت» می‌گویند. عروس در بدو ورود به خانه شوهر، پالتویی از پوست سمور دوخته‌شده می‌پوشد که به نام «اشک» یا «ژاداقای» معروف است و کمربندی از جنس ابریشم که طول آن گاها به سه متر می‌رسید به دور کمر می‌بندند که در ورود به خانه داماد، یک نفر از زنان طایفه داماد که «ژنگشه» نام دارد این کمربند را باز می‌کند. زنان قزاق متأهل، روسری سفید یا «آق ژاولق» به سر کنند. در لباس‌های زنان قزاق انواع نقش و نگارها و منجوق‌دوزی و ملیله‌دوزی نمایان گر است. لباس اصلی مردان را «کویلک» و روپوش روی آن را «شاپان» می‌نامند. هرمردی به نسبت سن و مقام اجتماعی خود، از انواع کلاه‌ها استفاده می‌کند که هریک اسم جداگانه‌ای دارد. مانند «تاقیا» که در زمان نمازخواندن استفاده می‌شود و «شبکه» که خان‌ها و بزرگان قزاق به سرمی گذارند و «صله»، دستاری که مرد به سفر حج رفته به سرمی بندد. زنان قزاق لباس‌های خود را با زيورآلات می‌آرایند. زيورهايي مانند گردنبند سکه‌ای طلا (دزبه)، انگشتر (سقينه)، گوشواره (شقرشق)، دستبند (بليزك). لباس قزاق با استفاده از پارچه‌های كتان سفیدرنگ، پارچه‌های مخمل، جير مشكي، پارچه‌های حرير ، خز (پوست روباه)، پشم گوسفند نريسيده (جهت آستری)، نخ‌های رنگي ابريشمي (عمدتاً از رنگ قرمز شرابي)، گلابتون، دمسه، نخ‌های زري و با استفاده از ابزار خیاطی تهیه می‌شود. لباس قزاق متشكل است از  پيراهن بلند (كويلك)، جليقه بلند (بشود)، كت بلند (اشيک)، كلاه (ژاولق يا بوراما)، شلوار (امبال)، چكمه (تيك).

معرفی تعدادی از قطعات مربوط به پوشاک سنتی قزاق

اِشيک (كت بلند زنانه)

اشيک، كت آستین‌بلند جلو بازي است كه روي پيراهن پوشيده می‌شود. قد آن از پيراهن كمي کوتاه‌تر و تا زير زانو است. آستري آن از پارچه نخي بوده و در کت‌های زمستانه، آستر را با پشم ريسيده نشده گوسفند به شكل مارپيچ با صمغ می‌چسبانند. قسمت رويه كت، پارچه مخمل زرشکی‌رنگ بوده و روي آن را چرخ دوزي می‌کنند. در زمان قديم تمام نقوش روي لباس با دست دوخته‌شده و دورتادور لباس، يقه و سرآستين را با خز تزئين می‌کردند. مچ آستین‌ها، لبه‌های كت و رويه آن با نوارهاي قيطان كه نقش‌ها و رنگ‌های گوناگون دارد نواردوزي شده و رويه كت با استفاده از منگوله‌های دستباف، تزئين می‌شده است.

بِشوِد (جلیقه زنانه)

اين نوع جليقه با الگوي بسيار ساده و تزئينات مختلف بكار می‌رود. جنس آن از پارچه جير مشكي و آستري داخل آن از پارچه نخي است. رويه و پشت جليقه با استفاده از یراق‌های طلايي، آینه‌کاری و مرواريد، تزئين شده است.

كؤيلِك (پیراهن زنانه)

اين نوع پيراهن از مخمل زرشکی‌رنگ با الگويی ساده بوده و يقه آن گرد و چاكي تا بالاي سينه دارد. دو طرف پيراهن دارای چاك بوده و آستین‌های لباس، بلند و قد آن تا مچ پا است. درگذشته نقوش خاص قزاق را با پولك بر روي لباس می‌دوختند ولي امروزه به‌صورت ماشيني، خامه‌دوزی می‌شود و غالباً لباس عروس پرنقش است و لباس سایر افراد، ساده و بدون تزئینات است.

دامبال (شلوار زنانه)

جنس شلوار از پارچه كنفي و سفیدرنگ بوده، الگوي شلوار ساده و قسمت دم پای آن با نقش نگار و نوار قيطان ساده تزئين می‌شده است.

تيك (چکمه)

چكمه چرمي كه در قديم نقره‌کاری می‌شده و نوع كوك ساور آن معروف است.

ژاولق (کلاه زنانه)

زنان میان‌سال و پیرزنان قزاق از دستاری مانند عمامه که تمامی سرو گردن را می‌پوشاند، استفاده می‌کنند که در زبان بومی به آن «بوراما» می‌گویند. این کلاه پارچه‌ای سفیدرنگ با کاربرد روسری و در دو صورت بوراما و ژاولق تولید می‌شود. الگوي آن كلاه مانند بوده و براي دوخت آن از پارچه نخي آهاردار استفاده می‌شود. در متن روسري تزئيناتي به شيوه بيليش دوزي و طرح‌های غالباً هندسی به کار می‌رود. رنگ غالب کلاه جگری‌رنگ بوده و ساير رنگ‌های آن نارنجي ، قرمز ، آبي و سبز است. حاشيه آن را با طرح گندم و يا برگ به رنگ سبز تزئين می‌کنند. هنگام بستن كلاه، روسري را از قطر تاکرده و به شكل سه‌گوش درآورده سپس روي سر انداخته و قسمت جلوي آن‌که بر روي پيشاني قرار می‌گیرد از داخل مقوا گذاشته و دو سر آن را از پشت سر به هم گره می‌زنند. دختران قزاق به همراه لباس، قبه و زنان متأهل، كلاه ژاولق بر سر می‌گذارند. اما امروزه دختران از روسری‌های رنگي و زنان متأهل، از روسري سفيد استفاده می‌کنند.