مجید احمدی‌نیا- پیشینۀ استفاده از گیاهان دارویی احتمالاً به هزاران سال پیش می‌رسد که نیاکان ما تصادفاً با خواص درمانی برخی از گیاهان آشنا شدند و آن ویژگی‌ها را شفاهاً و سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعدی انتقال دادند. شاید پیداکردن تاریخ و مبدأ دقیقی برای این سابقه ممکن نباشد اما استفاده از گیاهانی با خواص دارویی آنقدر در میان مردم پرطرفدار بوده است که حتی امروزه هم می‌بینیم عده‌ای از مردم به خود درمانی با گیاهان دارویی بدون مراجعه به پزشک و تجویز متخصص می‌پردازند.

اما برخی از گیاهان که در طبخ غذاها و یا به‌صورت دمنوش استفاده می‌شوند، ضرر و آسیب چندانی به مصرف‌کنندگان وارد نمی‌کنند، به همین دلیل کاشت این گیاهان در مقیاس خرد، در حیاطِ خانه‌ها و در مقیاس کلان، اراضی چند هزار متر مربعی و یا چند هکتاری انجام می‌شود. گیاهانی مانند زیره، نعنا، گل‌گاوزبان از جمله گیاهانی هستند که خواص دارویی دارند و به‌صورت دمنوش یا در پخت‌وپز روزمره استفاده می‌شوند و در استان گلستان هم کشت می‌شوند.اما مسئلۀ گیاهان دارویی به همین سادگی نیست و کاشت، پرورش و فروش این گیاهان با چالش‌ها و موانع متعددی روبروست که در سال‌های اخیر بارها به آن‌ها اشاره شده است. اقداماتی از جمله تأسیس دهکدۀ گیاهان دارویی در استان گلستان که بهره‌برداری‌اش به جهاد دانشگاهی سپرده شده و البته هنوز افتتاح نشده است.زینب زینلی کارشناس ارشد گیاهان دارویی و دانشجوی مقطع دکترای این رشته می‌گوید: از 11 اقلیم موجود در ایران، 9 اقلیم در استان گلستان وجود دارند که موجب رشد انواع گیاهان دارویی در این استان، از جمله زیره، سیاه‌دانه، زعفران، نعنا، گل‌گاوزبان، به لیمو و غیره می‌شود.یکی از مشکلاتی که می‌توان به آن اشاره کرد، عدم وجود دستگاه‌های خشک‌کن در مقیاس کلان است. در واقع بسیاری از کشاورزان تمایلی به استفاده از این دستگاه‌ها ندارند و ترجیح می‌دهند با همان روش‌های سنتی این فرایند را انجام دهند. خشک‌کردن گیاهان دارویی به شیوۀ سنتی و بدون استفاده از دستگاه‌های خشک‌کن صنعتی و  با ظرفیت بالا، ممکن است موجب کاهش کیفیت ظاهری گیاهان و یا از بین‌رفتن خواص دارویی و درمانی شود. یکی از عواملی که موجب کاهش قیمت گیاهان دارویی در بازار می‌شود، کیفیت ظاهری نامناسب محصول است. زینلی معتقد است برای برطرف کردن این مشکل باید فضایی به وجود بیاید که کشاورزان با آگاهی نسبت به محصولی که می‌کارند و با کمک‌گرفتن از بخش خصوصی و سرمایه‌گذار، این دستگاه‌ها را تهیه کنند و پس از خشک‌کردن محصولات‌شان، آن‌ها را در بازارهای مخصوص گیاهان دارویی بفروشند. از طرف دیگر، یکی از مشکلات پیش روی این حوزه نبودن بازار مخصوص فروش این محصولات است. گیاهان دارویی به‌صورت خرده‌فروشی و در عطاری‌های محلات فروخته می‌شوند. همین مسئله باعث می‌شود قیمت محصول برای مصرف‌کننده نسبتاً گران باشد. بعضی کشاورزان با مشاهدۀ این قیمت‌ها تصمیم می‌گیرند زمین چندهکتاری‌شان را به گیاهی مثل گل‌گاوزبان اختصاص بدهند و وقتی زمان برداشت محصول می‌رسد، با توجه به حجم بالای محصول نمی‌توانند آن‌ها را با قیمت مناسب بفروشند و نتیجتاً مجبور می‌شوند از طریق واسطه‌ها با قیمت ارزان، محصول را به بازار برسانند. محمدرضا یکی از این کشاورزان است که سال گذشته در زمینی به مساحت دو هکتار، گل‌گاوزبان کاشت و وقتی با قیمت ارزان محصول در بازار مواجه شد، تصمیم گرفت دیگر به کاشت گیاهان دارویی ادامه ندهد و محصول دیگری بکارد. او می‌گوید: من هر محصولی بکارم، هیچوقت نمی‌توانم در بازار به قیمت خوب بفروشم. فرقی هم نمی‌کند که برنج و گندم باشد، میوه، سبزی، صیفی‌جات، یا زیره و گل‌گاوزبان. همیشه اتفاقاتی می‌افتد که از منِ کشاورز، محصول را به قیمت خیلی خیلی ارزان می‌خرند و بعد وقتی به بازار می‌رویم، می‌بینیم محصول با قیمتی چند برابر دارد فروخته می‌شود. از او می‌پرسم چرا خود کشاورزان مستقیماً کار فروش را به عهده نمی‌گیرند؟ می‌گوید: من که نمی‌توانم هم کشاورزی کنم، هم حواسم به مغازه باشد. باید شرایطی وجود داشته باشد که من تمام وقت و انرژی‌ام را برای کشاورزی بگذارم و فروشنده هم به کار فروشندگی‌اش برسد. اگر هم خودم بخواهم مستقیماً به فروشنده‌ای که در شهر مغازه دارد مراجعه کنم، از من جنس نمی‌خرد، مگر اینکه خودش انبار داشته باشد. کدام مغازه‌ای می‌تواند چند تُن محصول را انبار کند؟ بنابراین مجبورم محصولم را به دلّال بفروشم که او هم به فکر سود خودش است.

زینلی راهبر شغلی کمیته امداد در حوزۀ گیاهان دارویی می‌گوید: مشکل مهمی که در این صنعت در استان گلستان وجود دارد این است که طرح و برنامۀ مشخص و روشنی بر اساس اقلیم‌های موجود در استان و گیاهان دارویی مناسب با آن اقلیم‌ها طراحی و تدوین نشده است. در نتیجه کشاورزان با تصمیمات شخصی و یا بر اساس شنیده‌هایشان که لزوماً درست نیستند، اقدام به کاشت برخی گونه‌ها می‌کنند که ممکن است به نتایج مورد نظرشان نرسند و ناامید شوند. در حالیکه همان محصول را می‌شود در روستای بالادست یا شهر دیگری کاشت و به محصول مطلوب دست پیدا کرد.

اما با وجود مشکلات عمده برای پیشرفت در حوزۀ گیاهان دارویی در استان گلستان، کاشت برخی از گونه‌ها در مقیاس کوچک و یا زراعت خانگی، می‌تواند فرصت مناسبی باشد تا کشاورزان گلستانی میزان محصول برداشتی را ارزیابی کنند و در صورت کسب نتیجۀ مطلوب در مقیاس کلان و زمین‌های زراعتی چند هزار متر مربعی و یا چند هکتاری به کاشت این گیاهان بپردازند.روشن است که سازمان‌های تصمیم‌گیر باید با همراهی کارشناسان، متخصصان و دانش‌آموختگان این حوزه، برنامۀ جامع و کاملی را برای اقلیم‌های مختلف استان گلستان تدوین کنند و در ارتباط مستمر با کشاورزان آن حوزه‌های جغرافیایی بر کاشت گیاهان دارویی مناسب آن اقلیم نظارت کنند. غیر از مشکلات مطرح‌شده دربارۀ کاشت گیاهان دارویی باید به توزیع و فروش این محصولات هم اشاره کرد. در سال‌های اخیر کاشت نعنا در استان گلستان با اقبال فراوانی روبرو شد و برخی کشاورزان توانستند در مقیاس‌های کلان، چندین تن از این گیاه را برداشت کنند. اما هنگام ارسال محصولات‌شان به کارخانه‌های عرقیات گیاهی در شهرهای مختلف به دلیل عدم استفاده از کانتینرهای مخصوص، بیش از یک سوم از محصولات‌شان از بین رفت.

گیاهان دارویی علیرغم محبوبیتی که بین خانواده‌های ایرانی دارند اما میزان استفاده از آن‌ها کمتر از سایر محصولات خوراکی مانند میوه و غلات است. در نتیجه کشاورزانی که قصد سرمایه‌گذاری در حوزۀ گیاهان دارویی را دارند، باید با شناخت کامل از ویژگی‌های گیاه و اقلیم مد نظر برای کاشت و اشراف به بازار فروش محصولات در این حوزه سرمایه‌گذاری کنند.

همانطور که پیشتر به آن اشاره شد کشاورزان و همچنین سازمان‌های دولتی و مرتبط نظیر جهاد کشاورزی و جهاد دانشگاهی باید با استفاده از راهنمایی‌های کارشناسان و متخصصان گیاهان دارویی و به کارگیری ابزارها و دستگاه‌های مورد نیاز برای دست‌یابی به حداکثر محصول ممکن و با کیفیت بالا، از ظرفیت‌ موجود در استان گلستان استفاده کنند. از طرفی وجود اتحادیه‌ای مخصوص گیاهان دارویی برای ایجاد هماهنگی‌ها و ارتباطات و همچنین آموزش‌های لازم به کشاورزان ضروری به نظر می‌رسد. وقتی کارشناسان، کشاورزان و سازمان‌های دولتی در همکاری چندجانبه برای بهبود وضعیت کاشت، برداشت و فروش محصولات تلاش کنند، طبیعتاً سرمایه‌گذاران بخش خصوصی می‌توانند با اطمینان و آسودگی خاطر در این حوزه سرمایه‌گذاری کنند. در نتیجه دسترسی به دستگاه‌ها، ابزارها و تجهیزات لازم که احتمالاً خریدن‌شان برای برخی کشاورزان صرفه و توجیه اقتصادی نداشته باشد، آسان‌تر می‌شود.

متأسفانه در کاشت گیاهان دارویی هم مانند بسیاری از حوزه‌های دیگر، بی‌برنامگی و بی‌اعتنایی به ظرفیت‌های موجود، یکی از فرصت‌های پیشرفت و توسعۀ اقتصادی برای استانی با چندین اقلیم آب و هوایی را از بین برده است.