■  دکتر سّیدرضا هاشمی

بطور میانگین سالانه 83 میلیون نفر بر جمعیت جهان افزوده خواهد شد و درصد عمده این رشد جمعیت در فقیرترین کشور های جهان واقع خواهد شد و با چنین شتابی جمعیت کره زمین تا سال 2050 به 9 میلیارد و 800 میلیون نفر  و در سال 2100 میلادی این تعداد بالغ بر 11میلیارد و 200 میلیون نفر خواهد رسید. برهمین اساس 47 کشور از توسعه نیافته ترین کشورهای جهان عمدتا مسئول این رشد جمعیت خواهند بود. از طرف دیگر هم اکنون حدود یک سوم جمعیت جهان وابسته به آب زیرزمینی بوده و بیش از ٧٠ درصد منابع آب زیرزمینی به مصرف کشاورزی می رسد. بنابراین توسعه کشاورزی و صنعت باعث افزایش برداشت از منابع مذکور شده و برداشت بی رویه از مخازن آب زیرزمینی موجب شده که میزان تغذیه آبخوان جوابگوی برداشت نبوده و سطح آب زیرزمینی افت کند. امروز افت سطح آب زیرزمینی در اکثر نقاط جهان مشاهده می شود. از میان کشورهایی که بيشترين ميزان استحصال از آب‌های زيرزمينی را دارند، نام ایران نیز به چشم می­خورد. طی تحقیقات چند سال اخیر امريكا، ‌چين، ‌هند، بنگلادش، مكزيك و ایران از جمله کشورهایی هستند که سفره‌های آب زير زمينی را تخليه می‌كنند و با آن گندم، برنج و ذرت درست می‌كنند و‌ محصولاتی كه صادر می‌ کنند که اصلا با آبی از دست رفته برابری نمی‌كند. در آینده نزدیک اروپای شرقی و آفریقا نیز در معرض تخریب آب­های زیرزمینی قرار دارند. همچنین، انسان به عنوان رکن اقتصادی جامعه نیازمندی هایی دارد که مهمترین آنها امنیت غذایی می باشد. جامعه ایران از 35 سال پیش تحت تأثیر تحریم های بین المللی قرار دارد. با توجه به شرایط کنونی و ایجاد محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های دولت آمریکا در حوزه های تجاری، نفتی، مبادلات مالی و علمی و تحقیقاتی، باید با رویکردها و راهکارهای جدید از تمام ظرفیت‌های موجود و توان علمی و تحقیقاتی کشور در جهت حفظ و ارتقای تولید و تأمین غذای ۸۰ میلیون نفر جمعیت کشور استفاده کنیم. از طرفی، همگام با محدوديت منابع، قيمت مواد غذايي و پروتئيني نيز افزايش يافته و باعث مي گردد كه روزانه عده زيادي از افراد در سراسر جهان به زير خط فقر بروند. حال اين سوال مطرح مي گردد كه براي رفع معضل گرسنگي جمعيت كره زمين چه منابع ديگري وجود دارد؟ در اينجا استفاده از پتانسيل حشرات به عنوان غذا و خوراک براي انسان، دام و طيور مي تواند راه حل مناسبي براي حل بحران جهاني غذا و ناجي گرسنگي باشد.حشرات حدود يک ميليون گونه از 4/1 ميليون گونه جانوري توصيف شده بر روي زمين را تشکيل مي دهند. برخلاف باور عمومي، از يک ميليون گونه حشره، تنها حدود 5000 گونه از آنها براي محصولات كشاورزي، دام و انسان مضر هستند. حشرات به عنوان اجزاي بسيار تأثيرگذار بر اكوسيستم ها مطرح هستند و نقش مهمي در توليد مثل گياهان و گرده  افشاني دارند، نقش حشرات در تجزيه بيولوژيکي زباله ها نيز بسيار مهم است.در گزارش سازمان ملل متحد،  بالا بودن درصد پروتئين بدن حشرات باعث شده تا حشرات خوراكي جايگزين مناسبي براي پروتئين هاي مرغ، گوشت و ماهي شمرده شود. يکصد و سيزده كشور جهان از 44 گونه حشره خوراكي به عنوان غذا استفاده مي كنند. با آن وجود بسياري از مردم جهان چنين پيشنهادي را منزجركننده مي دانند و موانع بسياري در پيش روي حشره خواري در بين افراد وجود دارد. علاوه بر اين ترس و وحشت از اين موجودات در بين مردم جهان رايج بوده است عده اي از مردم حشرات را به عنوان عامل انتقال بيماري ها و انواع آلودگي ها مي دانند و نسبت به آنها حساسيت دارند در كنار تبليغات منفي افراد، بعضي از جوامع نيز درسايه تعصبات فرهنگي و مذهبي، خوردن حشرات را جايز نمي دانند. حشرات در بسیاری از کشورهای جهان یک منبع غذایی مهم محسوب می‌شوند و بر اساس اعلام سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد بیش از 5/2 میلیارد نفر از مردم جهان از حشرات تغذیه می‌کنند. بسیاری معتقدند با توجه به اینکه در بسیاری از مناطق دنیا خشکسالی و قحطی بروز کرده و جان میلیون‌ها نفر در تهدید است می‌توان روی حشرات به عنوان یک منبع غذایی غنی در آینده حساب باز کرد. بعد از چین و برخی کشورهای آفریقایی که به دلیل کمبود غذا مجبور به مصرف انواع حشرات به عنوان منبع غذایی شده‌اند. اکنون آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها نیز به دنبال استفاده از قابلیت حشرات برآمده‌اند. اکنون در آمریکا برخی شرکت‌ها ایجاد شده‌اند که با هدف توسعه مزارع، اقدام به پرورش حشرات کرده‌اند تا به عنوان یک منبع تغذیه مناسب مورد استفاده انسان و دام قرار گیرد.كارشناسان سازمان خواربار جهاني (FAO) در سال  2013پيشنهاد نمودند كه صنايع غذايي با قرار دادن حشرات در دستورالعمل هاي جديد غذايي و اضافه كردن آنها به منوهاي رستوران ها همچنين اجراي برنامه هاي آشپزي در تلويزيون به استفاده از حشرات در تأمين مواد غذايي كمک نمايند.حشرات داراي سرعت رشد سریع و تکثیر آسان هستند. همچنین استفاده از حشرات داراي مزایاي زیست محیطی متعددي نیز می باشد. همانگونه که می دانیم اثرات و یا هزینه­هاي زیست محیطی تولید غذا توسط موجودات زنده یکی از معیارهاي انتخاب آنها براي تولید مواد غذایی به صورت پایدار به شمار می رود. این عامل خود به سه بخش مقدار زمین مورد نیاز براي تولید پایدار مواد غذایی، میزان انتشار گازهاي گلخانه اي  تولید شده به ازاي تولید هر کیلوگرم غذا و همچنین مقدار آب مصرفی به ازاي هر کیلوگرم غذاي تولید شده تقسیم می شود. حشرات به فضاي بسیار کمی براي پرورش نیازمند هستند.بازده تبدیل خوراك به بافت آنها بالا بوده و می تواند از مواد غذایی داراي کیفیت پایین تغذیه کنند. به طور متوسط یک کیلوگرم زیست توده حشرات می تواند از تغذیه دو کیلوگرم غذا تولید شوند. فضاي یک مترمربعی می توانند دوکیلوگرم ضایعات کشاورزي را به یک کیلوگرم حشره تبدیل کنند. این درحالی است که براي تولید همین مقدار (یک کیلوگرم) پروتئین از طریق پرورش گاو علاوه بر آنکه به مقدار فضاي بسیار بیشتري نیاز است، به هشت کیلوگرم خوراك با کیفیت نیز نیازمند هستیم. میزان انتشار گازهاي گلخانه اي در طی فرآیند تولید پروتئین حشرات نیز بسیار ناچیز است. میزان تولید گازهاي گلخانه اي به ازاي یک کیلوگرم افزایش وزن حشرات بین 122-2 گرم است درحالیکه براي افزایش یک کیلوگرم وزن گاو 2850 گرم گاز گلخانه اي تولید می شود.هرچند داده هاي مستندي براي میزان مصرف آب در فرآیند تکثیر حشرات در دسترس نیست. با این وجود، مصرف آب در سیستم هاي پرورش حشرات بسیار کمتر از آب مورد نیاز براي پرورش گیاهان است. زیرا حشرات به طور معمول آب مورد نیاز خود را از رطوبت موجود در مواد غذایی تامین می کنند. براي تولید یک کیلوگرم پروتئین حیوانی (به غیر از حشرات) نیاز به 5 تا 20 برابر آب بیشتر نسبت به تولید یک کیلوگرم پروتئین گیاهی می باشد. متوسط آب مورد نیاز براي تولید هر تن سویا  2145 مترمکعب است.بنابر گزارش مركز اطلاعات و آمار سازمان ملل متحد در طي سالهاي 2012 تا 2016 تعداد 62 كشور در صادرات و 92 كشور در واردات حشرات به جز زنبور عسل نقش داشتند. كشورهاي بلژيک، هلند، آلمان، كانادا و آمريکا پيشگام در صادرات حشرات خوراكي و كشورهاي آلمان، آمريکا، اسلواكي، بلژيک، دانمارک، كانادا، هلند، نروژ و فرانسه بيشترين واردات حشرات خوراكي را به خود اختصاص دادند مصرف حشرات به عنوان يک منبع اضطراري غذا تنها دليل مصرف آنها نيست. يک نظرسنجي در كينشازا در سال 2003 گزارش داد كه 70 درصد از جمعيت اين شهر لارو پروانه ها را به خاطر ارزش غذايي و طعم آنها مصرف مي نمايند. در جمهوري آفريقاي مركزي 95 درصد از مردم در جنگلها براي تأمين پروتئين مصرفي خود وابسته به تغذيه از حشرات هستند. برخي اوقات حشرات تنها منبع ضروري پروتئين)اسيدآمينه(، چربي ها، ويتامين و موادمعدني براي جنگل نشينان هستند ((FAO, 2013. یکی دیگر از کشورهایی که در سطح گسترده‌ای اقدام به پرورش حشرات کرده، ترکیه است. ترکیه نیز حشرات مغذی مانند ملخ را پرورش داده و آن را به کشورهای مشتری این حشره، مانند آلمان، اتریش، هلند، سوئیس و فرانسه صادر می‌کند. قيمت نمونه هاي حشرات با توجه به تعداد، حجم و وزن آن ها تعيين مي شود و لذا از قيمت هاي متنوعي در سطح روستا، در بازارها و در بازار فروش مجازي برخوردارند. در كنيا، يک كيلوگرم موريانه به قيمت 10 يورو و يک قوطي 70 گرمي شفيره مورچه به قيمت 5/7 يورو در بريتانيا و ايرلند شمالي فروخته مي شود. در هلند،  50 گرم لارو سوسک آرد زرد و قهوه اي داراي قيمت 85/4 يورو است. در مکزيک، ملخ هاي بومي با نام عمومي چاپولين به قيمت حدود 12 يورو در هر كيلوگرم فروخته مي شوند. در بازارهاي كامبوج، يک قوطي )حدود 200-150گرم( جيرجيرک به قيمت 4 تا 7 يورو به فروش مي رسد. مطالعات بسیاری نشان داده اند که حشرات قابل خوردن که 2000 نوع هستند، دارای پروتئین بالا و سرشار از ترکیبات مغذی مانند آهن و ویتامین ها هستند. اما قرار دادن حشرات در منوی غذایی رستوران ها مشکلات بزرگتری را ایجاد می کند. بسیاری از مردم از ایده ی خوردن حشرات متنفرند. دادن خوراک حشرات به دام ممکن است هزینه های زیست محیطی کمتری داشته باشد و از همه مهم تر فروش گوشت دامی که با حشره تغذیه کرده است به مردم راحت تر است.در سال 2014، 980 میلیون تن غذا به ارزش 460 بیلیون دلار در جهان تولید شد. سویا بعنوان یک نهاده دامی نقش مهمی در تامین پروتیین جیره های غذایی دام و طیور دارد. این در حالی است که بیش از 80 درصد سویاها در جهان به عنوان غذا استفاده می شوند. کاشت سویا نیازمند استفاده از زمین وسیع و آب بسیار است. مطمئنا حشرات نمی توانند کاملا جای سویا را بگیرند اما می توانند تا حدودی از فشارها بکاهند. برای تولید سویا هر سال یک هکتار زمین نیاز است. در چنین فضایی می توان 150 تن حشره به عنوان پروتئین تهیه نمود. پروتئین حشرات می تواند در پرورش آبزیان موثر باشد.در آمریکا، استفاده از حشرات به عنوان غذا فقط در برخی ایالت ها اجازه داده شده است. در اوهایو لاروهای مگس سرباز سیاه پرورش می دهند و آنها را برای مصرف غذایی حیوانات خانگی و باغ وحش می فروشند.اتحادیه اروپا استفاده از هرگونه پروتئین حیوانی برای دام و طیور به علت به شیوع بیماری انسفالوپاتی اسپونجی فورم گاوی(Bovine spongiform encephalopathy) یا همان جنون گاوی در دهه 1980 و 1990 را ممنوع کرد. بیماری جنون گاوی به علت تجمع پروتیئن های پریون غیرطبیعی مقاوم به پروتئاز در مغز بوجود می آیند. پریون‌ها پروتئینیهایی هستند که می‌تواند به شکل‌های متنوعی فعال شود. آن‌ها معمولاً بیماری‌زا هستند و در گروه‌های مختلف موجودات ایجاد بیماری می‌کنند. ساختمان پریون‌ها فقط از پروتئین ساخته شده و فاقد اسید نوکلئیک است.  این بیماری در میان گاوها شیوع پیدا کرد زیرا آنها پروتئین ها را از عصاره باقی مانده غذای دیگر گاوها مصرف می کردند و حدود صد نفر از کسانی که گوشت این گاوها را مصرف کردند نوعی بیماری کشنده انسانی، از گونه بیماری کروتزفیلد جاکوب، گرفتند. در پی این امر، آنتوان اوبر، پژوهشگری فرانسوی و دستیار بنیان گذار کمپانیYnsect، کمپانی پرورش دهنده حشرات، میگوید هیچ کس آن زمان به حشرات فکر نمی کرد. از آنجا که حشرات و پستانداران ارتباط خیلی کمی با هم دارند، خطر انتقال پریون ها یا دیگر پاتوژن ها بسیار کمتر از خطر آن در میان پستانداران است. در سال 2013، اتحادیه اروپا قوانین را کمی آسان تر کرد و اجازه داد تا از پروتئین های حیوانی در پرورش آبزیان استفاده شود.دبیر انجمن کنترل مواد غذایی امریکا (AAFCO)، با درخواست شرکت Enterra مبنی بر قرار گرفتن کنجاله لارو مگس سرباز سیاه (BSF: Black SoldierFly) در فهرست اجزاء مجاز خوراک خانواده آزاد ماهیان شامل سالمون، قزل آلا و آزاد ماهی شکم رنگی، موافقت کرد. اصل حمایت کننده و تغییرات مرتبط با تعریف، توسط سازمان غذا و دارو(FDA)  بررسی و پشتیبانی گردید. شرکتEnetrra، مواد غذایی مشتق شده از لارو مگس سرباز سیاه و سایر گونه ­های حشرات را که به طور طبیعی در مناطق گرمسیری و معتدل سراسر جهان یافت می شوند تولید کرده و به فروش می رساند. این شرکت همچنین از آژانس بازرسی مواد غذایی کانادا (CFIA) برای فروش لاروهای کامل خشک شده به عنوان یکی از ترکیبات غذایی تیلاپیا و ماکیان تاییدیه گرفته است.بنابر تحقیقات انجام شده حشرات می توانند جایگزین خوبی برای پودر ماهی و سویا مورد مصرف در دامپروری باشند. هزینه تولید سویا و تهیه روغن آن به منظور استفاده در دامپروری بیش از حدی است که در دسترس تمامی پرورش دهندگان طیور قرار گیرد و لذا با افزایش هزینه تولید مواد اولیه نیاز به منابع ارگانیک و طبیعی در دسترس افزایش مییابد. در پایان می توان چنین بیان نمود که، افزايش سريع جمعيت در جهان، زنگ خطري است كه هشدار قحطي و فقر را در آينده مي دهد. جهان هر روز بيش از پيش گرسنه مي شود. همگام با محدوديت منابع، قيمت مواد غذايي نيز افزايش يافته و باعث گرديده كه روزانه عده زيادي از افراد در جهان به زير خط فقر بروند. افزايش قيمت نهاده های كشاورزي، در كنار تغييرات شرايط آب و هوايي و گرم شدن زمين ناشي از انتشار گازهاي گلخانه اي كه ميزان قابل توجهي از آن توسط دام ها ايجاد مي گردد، مزيد بر علت است.بنا بر اعلام كارشناسان سازمان خواروبار كشاورزي سازمان ملل، حشرات موجودات مغذي و ارزان قيمت بوده و گنجاندن آنها در رژيم غذايي كاملاً قابل توجيه و پرورش آنها منجر به كاهش آلودگي هاي زيست محيطي مي گرد. حشرات به تعداد فراوان و گونه هاي مختلف در دسترس بشر هستند و سرعت رشد و نمو آنها به هيچ وجه با زاد و ولد دام و طيور به عنوان تامين كننده غذاي انسان، قابل مقايسه نيست و رشد و پرورش آنها نياز به فضاي زيادي ندارد.پروتئین مهم ترین و ارزشمندترین بخش از جیره غذایی انسان است و همچنین در پرورش دام، طیور و آبزیان جز اساسی در جیره نویسی است. حشرات خوراکی گونه‌هایی از حشره هستند که برای استفاده انسانی یا در فرآوری خوراک ها مانند برگر، پاستا یا اسنک ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. در دنیا تولید حشره ها به عنوان منابع پروتئینی، علیرغم چالش های موجود، صنعتی در حال رشد است. این صنعت به تازگی از دوران ابتدایی خود بیرون آمده و نخستین کارخانه  های بزرگ برای این کار در اروپا و آمریکای شمالی در آسیا و آفریقا در حال پدید آمدن هستند. همچنین با توجه به نتایج پژوهش هایی که تاکنون انجام شده است می توان دریافت که حشرات از پتانسیل خوبی براي تامین غذاي دام، طیور و آبزیان پرورشی برخوردار هستند.حال اگر از تغذيه انسان توسط رژیم غذایی حشرات عبور شود، می توان با توليد حشرات به صورت پودر، براي خوراك دام ها، طيور و آبزيان مخصوصا آبزيان زينتي استفاده نمود، زيرا سرشار از اسيدهاي آمينه ضروري و پروتئين هاي مفيد مي باشد. پرورش و خوردن حشرات در حال حاضر براي ايراني هايي كه استانداردهاي غذايي آنها از لحاظ فرهنگي و مذهبي با چنين موادي بسيار متفاوت است، امري دور از ذهن و در عين حال ناخوشايند است اما جالب است كه در حال حاضر حشرات در بخش هاي كوچكي از سبد غذايي كشور به صورت سنتي وجود دارد. در صورت محقق شدن توليد انبوه حشرات خوراكي در كشور، علاوه بر تأمين نياز داخلي به عنوان جيره غذايي دام و طيور، می توان بر جنبه هاي صادراتي و تجاري آن نيز تأكيد نمود.

■ عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی

و منابع طبیعی گرگان