■  محمد انصار

مقاله‌ای با نام مستند خبر حضور امام عسکری (ع) در گرگان به قلم حجت الاسلام حسینیان مقدم در سایت تاریخ اسلام مجتمع گروه امام خمینی چاپ شد. این مقاله مشابه مقاله‌ای است که آقای علی بایزیدی در شماره 1758 نشریه گلشن مهر با نام (نگاهی اسنادی به ماجرای ورود امام حسن عسکری به سرزمین گرگان) نوشته بود که به این پاسخ داده شد. نویسندگان این مقالات به این نتیجه رسیده‌اند که حدیث ورود امام یازدهم به گرگان، معتبر نیست. از دلایل آن‌ها، این است که این روایت از نظر آیت الله خویی و محمد تقی شوشتری، ضعیف است. در این مقاله به اجمال به برخی از اشکالات آقای حسینیان مقدم، پاسخ خواهیم داد:

1- درباره راوی حدیث (جعفر بن شریف جرجانی) دو نظر است: برخی رجال نویسان قدیمی مانند مامَقانی و وحید بهبهانی او را امین می‌دانند. اما در بیشتر کتب رجالی، نام جعفر نیامده است. یعنی درباره توثیق یا تضعیف یا مدح و ذم او، مطلبی نداریم. لذا به صرف نیامدن شرح حال او در منابع رجالی، نمی‌توان این حدیث را بی‌اعتبار دانست و یا اینکه راوی را ضعیف و بی عدالت بدانیم. زیرا بنا بر اصل برائت، افراد بی گناه هستند و سخن آن‌ها، درست و صحیح است، مگر اینکه، خلاف آن ثابت شود.

2- اشکال دوم این است که سلسله راویان، به معصوم متصل نیست یعنی تعداد راویان جهت اتصال به معصوم کم است. در پاسخ باید گفت: این گونه نیست که هر روایت مقطوع، معتبر نباشد. این ضعف را می‌توان با دلایل دیگر، برطرف کرد و موجب تقویت روایت شد چنان که در علم فقه، شایع و رایج است. یعنی با دلایل دیگر، می‌توان ضعف سند را جبران کرد. به بیانی دیگر، گاهی خبر ضعیف، مقبول می‌شود و محدثان آن را می‌پذیرند و به محتوای آن، عمل می‌کنند و به آن مقبوله گفته می‌شود؛ مانند مقبوله عمر بن حنظله (نگاه کنید به کتاب کافی، ج 1، ص 67) برای این شخصیت، همانند جعفر بن شریف مدح یا مذمتی نرسیده است. در این جا، دلایلی که ضعف سندی روایت مورد بحث را جبران می‌کند، خواهیم آورد:

الف- از وثوق مؤلف، به صحت روایات، می‌توان پی برد. دو محدث در قرن ششم به نام‌های قطب الدین راوندی و ابی حمزه طوسی، آن را نقل کرده‌اند. آن‌ها از علمای بزرگ اسلام هستند. برای نگارش کتاب‌هایشان، از منابع متعددی بهره می‌گرفتند. قطعاً با دلیل و مدرک معتبری به نقل این روایت پرداخته‌اند.

ب- این داستان را محدثین دیگر، به تبعیت از آن‌ها در ذیل معجزات یا کرامات امام عسکری (ع) آورده‌اند. اثر پذیری علمای بعدی، اعتبار و صحت آن را نشان می‌دهد. اسامی برخی از محدثینی که این روایت را ذکر کرده‌اند، به شرح ذیل می‌باشد: اربلی، مقدس اردبیلی، شیخ حر عاملی، علامه مجلسی، سید هاشم بحرانی، ملارضای استرآبادی، شیخ عباس قمی، نور الله شوشتری و ... پس نظر مخالفین، جزء نظر مشهور نیست. پذیرش رأی اکثریت در همه جا خوب و عقلانی است، جزء در مسائل فقهی.

ج- بر پایه قاعده تسامح در ادله سنن (از قواعد مهم فقهی)، گروهی از علما استناد به اخبار ضعیف را در نقل قصص، مواعظ، فضائل اعمال و مصائب اهل بیت، به شرط آن که آثار کذب و ساختگی در آن‌ها نباشد، جایز می‌شمارند یعنی در این موارد، بررسی حجت و اعتبار حدیث، آن چنان که در احکام شرعی (حرام، واجب) معمول است، لازم نیست.

د- در اطراف قدمگاه امام عسکری، اماکن مقدسی مانند امامزاده مرادبخش و مصلی قرار دارند. در حوالی آن، قبرستان بزرگی بود. بدون شک، دفن امامزادگان، اموات و ساخت مصلی در عصر صفویه، به جهت تقدس این مکان می‌باشد. لذا اعتقاد به وجود قدمگاه، چیز تازه و جدیدی برای مردم گرگان نخواهد بود.

3- درباره منتقدین باید بگوییم که هر دو از علمای معاصر هستند. آیت الله خویی از کسانی است که در بیشتر مسائل اسلامی، نظرات خاصی دارد که گاهی کم نظیر است مثلاً او در رشته اصول فقه حداقل 12 نظر برخلاف نظر مشهور دارد. طبیعی است که در این جا هم همان گونه باشد. (نگاه کنید به مقاله نوآوری‌های فقهی و اصولی آیت الله خویی، نوشته محمد اسحاق فیاض، مجله فقه، چاپ 1377). ضمناً به گفته آیت الله شبیری زنجانی، لحن آقای شوشتری هم در کتاب قاموس الرجال، تند است. (نگاه کنید به قاموس الرجال، مجله کیهان فرهنگی، چ 1364، ص 13)

■ پژوهشگر