■  مرضیه  قاسمعلی

در قلمرو به اسلام در گذر نخستین سده ها عقاید و مکاتب گوناگونی پدید آمد که با یکدیگر در مناقشه بود. اصول مدون وجود نداشت که مورد پذیرش همگان باشد. حتی میان وضعیت زنان درباری با دیگر زنان تفاوت چندانی جز تفاوتهای جایگاه اقتصادی و اجتماعی نمی‌توان دید، البته از تفاوت چندین خاتون و پادشاه زن عصر مغول می توان گذشت. با توجه به سندها و منابع نوشتاری و تصاویر تاریخی که به دست ما رسیده است، طبیعتاً از دوره صفوی یعنی حدود ۵ سده  تا دوره پهلوی تصویری بهتر از زندگی اجتماعی ایرانیان وجود دارد. البته با وجود اسناد و مدارک به ویژه سفرنامه‌ها و منابع دیگر مربوط به عصر صفوی آگاهی های بسیاری از این روزگار داریم اما همچنان  شاهدیم منابع مستقیماً به زنان و مسائل آنان نمی پردازند. مسائل مربوط به زنان  نهایتاً به گسترش حرمسرا و حضور زنان اقلیت های گوناگون قومی و دینی در خانواده‌های سلطنتی ختم می شود. در دوره صفوی بر اساس اسناد موجود با فعالیت‌های اجتماعی زنان بیشتر روبرو می‌شوند. البته مصداق امروزی چندانی نداشت، زنان طبقه مرفه به ویژه دربار، با تکیه بر باورهای دینی خدمات عمرانی همچون ساخت مدرسه کاروانسرا مسجد پل و وقفیاتی انجام می دادند. سده ی دوازدهم هجری از فصل‌های تاسف‌بار تاریخ ایران به شمار می آید. دولت صفوی در هم شکست و افشاریه روی کار آمد که با ستم هایی که به مردم ایران روا میداشت دوره تنزل فرهنگی شمار می آمد. دوره قاجاریه به گونه‌ ای سرآغاز و بستر دگرگونی های بسیار در حوزه‌های گوناگون و به ویژه حوزه زنان است. مردان صاحب علم و جاه همان رفتار را با حقوق زنان داشتند که مردان عامی.

اما مسئله سواد طبیعتاً زن را با مرزهایی نو آشنا میکند که در کنار همسران و برادران برای احقاق حقوق ملت بکوشند و تنها به این دلیل که جزئی از کل بودند از این موهبت بهره‌مند می‌شدند نه به عنوان بهره‌مندی از حقوق زنان و در میانه های دوره قاجار دبستانهای دخترانه موجب زحمت افزایی و عرض تاریخی خود بردن زنان بوده است. تفاوت عمده فرهنگی زنان در عصر قاجار با زنان روزگار صفوی در واقع تفاوت روش شاهان صفوی با قاجار است که در همین چند سده جهان زیر رو شده بود و هم چنین وجود امیرکبیر در این قضیه مزید بر علت بود. با پیروزی مشروطیت ایران بسیاری از زوایای زندگی زنان آرام آرام بستری برای بالیدن یافت به طوری که زمان مشروطه با هیچ دوره‌ای قابل قیاس نیست. زنان در این دوره در چند حوزه فعالیت داشتند؛ از جمله مبارزه تبلیغاتی حمایت مالی برای تهیه اسلحه و مهمات و شرکت در مبارزات مسلحانه.

تاریخ معاصر ایران نشان می دهد، مبارزه زنان ایرانی برای آزادی و حقوق برابر با مردان بیش از یک سده پیشینه دارد. مبارزه ای که فراز و فرود بسیار داشته در جنبش تنباکو نشانه های حضور فعال زنان را می‌بینیم. اشتغال طبقات گوناگون جامعه از مسائل جذاب تاریخ اجتماعی به شمار می آید به ویژه در طرح زندگی اجتماعی زنان.

زنان باسواد در گستره هایی چون کتابت قرآن و تدریس در مکتب خانه‌ها مشغول بوده اند. حتی زنانی که به عنوان رخت شوی یا نانوا مزد می‌گرفته‌اند و گاهی هم به عنوان دایه یا معلم سرخانه بودند یا در بخش کشاورزی و قالیبافی دامداری و یا ساخت وسایل مورد نیاز مشاغل مردانه و یا آوردن آب از چشمه که معمولاً کار زنان بوده است.  اگر به حافظه تاریخی خود رجوع کنیم متوجه می‌شویم که بطری‌های آب معدنی نماد یادآوری مشکهایی است که زنان بر دوش می کشیدند و سهمی در رفاه و اقتصاد خانواده در روزگاران گذشته داشته‌اند.