ندبه محمدی _جوان امروز علاقه چندانی به خواندن ادبیات کلاسیک ندارد. چرا که نمی‌تواند ارتباطی بین زبان و زمان ادبیات گذشته با زبان و زمان معاصر بیابد. به نظر می رسد پاسخ به این سوال که «چرا باید متون قدیمی را بخوانیم؟» می تواند گره گشا باشد.

پاسخ این سؤال را می‌شود در ریشه ادبیات یافت. ادبیات از درونیات سرچشمه می‌گیرد. از روح و روان، عواطف، خیال‌ها، آرزوها و لذت‌ها جوشیده و در قالب کلام بر صفحه می‌نشیند. پس به فراخور آن چه می‌خوانیم، لذت صیقل روح، لطافت عواطف، پروراندن خیال و شکل گرفتن آرزو را می‌چشیم. ادبیات به همه ما این امکان را می‌دهد که جدای از مختصات زمان و مکان، چیزی را بخوانیم و به آن بیندیشیم که بارها و بارها دیگران خوانده‌اند و به آن اندیشیده‌اند و این‌گونه خرد جمعی در یک جامعه شکل می گیرد. خردی بر پایه تجربیات گذشتگان و اندیشه آیندگان. همچنین داشتن یک پیشینه ادبی پرافتخار به پربار شدن ادبیات در طول تاریخ کمک می کند، چه از طریق ارتقاء مهارت ارتباط با دیگران به وسیله غنی کردن واژه‌ها و کلمات زبان یک جامعه، و چه از طریق عمق بخشیدن به نگاه و اندیشه مردم آن جامعه. خواندن آثار ادبی کلاسیک نه کاری تفننی و سرگرم کننده است و نه دم دستی و پیش پا افتاده. چرا که نمودار رشد فکری یک تاریخ از بطن آن می‌گذرد.

اما از آنجا که ممکن است آشنا نبودن با نام و موضوع متون قدیمی، عامل مطالعه نکردن این آثار باشد، در این فرصت به معرفی اجمالی چند اثر کلاسیک فارسی می‌پردازیم:

تاریخ بیهقی

تاریخ بیهقی یکی آثار گرانبهای نثر فارسی است که به نثر تقریبا ساده, به قلم ابوالفضل بیهقی, دبیر سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی (قرن پنجم هجری) نگاشته شده است. به عقیدة تاریخ‌نگاران، بیهقی تمام فنون تاریخ‌نگاری را در نگارش تاریخ بیهقی به کار گرفته است. تاریخ بیهقی آیینه تمام‌نمای عصر غزنوی است و نویسنده با ظرافت تمام جلوه‌های زندگی اجتماعی را در آن منعکس ساخته است. شش مجلدی که از تاریخ بیهقی باقی مانده است حوادث روزگار سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی را دربردارد. در تاریخ بیهقی امثال و حکم فراوانی دیده می‌شود، این کتاب از جهت جغرافیایی نیز اهمیت دارد و بسیاری از مجهولات جغرافیای قدیم را حل کرده است.  حتما کسانی که پایه سوم دبیرستان را در رشته علوم انسانی گذرانده‌اند، داستان «بر دار کردن حسنک وزیر» در کتاب ادبیات آن سال را به یاد دارند. داستانی که با هنرنمایی تمام نویسنده‌ تصویر شده و همچون نمایشنامه‌ای‌ برای مخاطب پیش می‌رود. توصیف صحنه‌ها و حالت‌های شخصیت‌های داستان و تعلیقی که بیهقی از آن در پیش بردن داستان بهره برده، به وجه داستانی آن قوت بخشیده است. به راستی که بیهقی تمام تلاش خود را در نگارش این کتاب کرده است. وی در آغاز مجلد ششم چنین نگاشته: «غرض من آن است که تاریخ‌ پایه‌ای بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم، چنانکه ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند.» 

برای مطالعه: کتاب کاملی که الان از تاریخ بیهقی در بازار موجود است، کتاب سه جلدی است و به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر نشر مهتاب به چاپ رسانده و واژه‌های دشوار و عبارات و کنایات به خوبی شرح داده شده است. کتاب گزیده‌ای از تاریخ بیهقی نیز منتشر شده است که با انتخاب و شرح خانم نرگس روان‌پور است.

گلستان

فکر می‌کنم تقریبا همه ما با گلستان سعدی آشنا باشیم. به مدد درس‌هایی که در کتاب‌های ادبیات فارسی دوران ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان مطرح شده است شمه‌ای از این کتاب را در ذهن داریم. سعدی در گلستان در مقام مردی دنیادیده و پخته و اندیشه‌ور با چشم بصیرت و قدرت سخن گفته است. گلستان یک کتاب اخلاقی صرف نیست بلکه نمایشی از دنیا و آدم‌ها در طبقات مختلف اجتماعی است. دنیایی که در گلستان مطرح می‌شود کاملا محسوس و واقعی است و خواننده با واقعیات گوناگون تلخ و شیرین، مطبوع و نامطبوع روبه‌رو می‌شود. گلستان از جهت تنوع در حکایت‌ها و حالت‌های مختلفی که مطرح کرده است برای خوانندگان جالب و شیرین است. سعدی در کنار نکات اخلاقی و معنوی که بیان می‌کند ضرب‌المثل‌ها و تمثیلاتی را می‌آورد و حتی مطالب ظریف و دشوار را برای همگان ساده می‌سازد. نثر شیوا و ساده‌ای که سعدی در نگارش گلستان بهره برده برای هر مخاطب علاقه‌مندی دلنشین است. به جرأت می‌توان گفت کمتر کتاب نثر فارسی به اندازه گلستان خوانده شده است. 

برای مطالعه: کتاب گزیده‌ای که از گلستان سعدی در دسترس است، دامنی از گل نام دارد و دکتر غلامحسین یوسفی آن را انتخاب کرده و توضیح داده‌اند و از سوی انتشارات سخن به چاپ رسیده است. کتاب کامل گلستان سعدی نیز به تصحیح و توضیح دکتر غلامحسین یوسفی که انتشارات خوارزمی منتشر کرده است برای خوانندگان بسیار مفید است. 

تاریخ جهانگشای جوینی

کتاب جهانگشای جوینی یکی از معدود کتب ادبی است که در دوره مغول توسط عطاملک جوینی نوشته شده است. در دوره مغول شعبه مخصوصی از فن ادبیات یعنی فن تاریخ رواج داشت. کتاب‌هایی نظیر جامع التواریخ و تاریخ وصاف هم نیز در این دوره نوشته شدند. اما کتاب جهانگشا نسبت به آن دو از جهت زمانی و رتبه (به دلیل مقام رفیعی که نویسنده‌اش در میان مغولان داشته) تقدم دارد. مطالبی که در این کتاب تاریخی عنوان شده است یا از محسوسات و مشاهدات خود عطاملک است و یا مسموعات و منقولاتی است که از زبان علما و حکما و منجمین و مورخین و اهل ادیان و ملل و.... از هر قوم ملتی شنیده است و یا در کتب ایشان خوانده است. این کتاب درباره وقایع از سال ۶۵۶-۷۳۸ ه. ق است که از فتح بغداد توسط هلاکو تا اواسط سلطنت ابوسعید، آخرین پادشاه مغول در ایران را دربرمی‌گیرد. نکته‌ای که موجب کم‌خواندن جهانگشا شده است نثر متکلف و مصنوع آن است. نویسنده از لغات و عبارات دشوار و عربی به وفور استفاده کرده است و موجب می‌شود تا مخاطب امروزی در خواندن آن کمی دچار مشکل شود. البته در جاهایی که نویسنده یک روایت مهم را تعریف می‌کند، نثری روان را شاهد هستیم اما در مقدمه کتاب و در معرفی مغول و امثال آن از امثال و اصلاحات دشوار بسیاری استفاده کرده است. به هر حال عربی‌دانی و داشتن محفوظات قرآنی و ذهنی پر از شعر و حکمت و امثال، در آن زمان از کمالات بوده و نویسنده ناگزیر از پیروی از این اصل بوده است. این کتاب در سه جلد است؛ جلد اول از زمان پادشاهی چنگیز نکاتی را مطرح کرده است و نوع چینش لشکر و چگونگی شکار حیوانات نیز ذکر شده‌اند. در جلد دوم، مستقیماً مسائل دوران خوارزمشاهی مورد بررسی قرار می‌گیرد. جلد سوم نیز مربوط به اسماعیلیان است که بخش مهمی از تاریخ خوارزمشاهیان را به خود اختصاص داده‌است. 

برای مطالعه: کتاب تاریخ جهانگشای جوینی به تصحیح محمد قزوینی و شرح دکتر احمد خاتمی در ۳ جلد از سوی انتشارات علم به چاپ رسیده است. برای خوانندة مبتدی کتاب گزیده جهانگشای جوینی به انتخاب و شرح جعفر شعار، مفید به نظر می‌رسد.

قابوس‌نامه

عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر کتاب قابوس‌نامه را با صداقت و صراحت لهجه خاصی خطاب به فرزندش گیلان‌شاه نوشته است و صمیمیت و صداقتی که وی در نگارش کتاب به کار گرفته، این اثر را ممتاز ساخته است. نمونه این صداقت را در مقدمه کتاب می‌بینیم، زمانی که از سبب تألیف کتاب صحبت می‌کند، می‌گوید: می‌دانم که «هیچ پسر پند پدر خویش را کاربند نباشد... و اگرچه این سخن مرا معلوم بود، مهر پدری و دل‌سوزگیِ پدران مرا نگذاشت که خاموش باشم.» قابوس‌نامه در ۴۴ باب درباره مسائل مختلف سخن نوشته شده است و نویسنده در فصل‌های مختلف درباره موضوعات متفاوت از جمله: در شناختن حق پدر و مادر، در پیشی جستن از سخندانی، در پیری و جوانی، در خویشتن‌داری و تربیت خوردن و آیین آن، در مهمان کردن و مهمان شدن، اندر مزاح و شطرنج، در عشق ورزیدن، اندر گرمابه رفتن، اندر خفتن و آسودن، در جمع کردن مال، در امانت نگاه داشتن، در حق فرزند و حق شناختن، در آیین و رسم شاعری، در آیین و شرط پادشاهی، در آیین جوانمردپیشگی و... صحبت کرده است. نثر کتاب نیز به شیوه ساده قرن‌های چهارم و پنجم هجری است. کتاب قابوس‌نامه در سال ۴۷۵ هجری قمری نوشته شده است و به تعبیر ملک‌الشعرای بهار به منزله «مجموعه‌ای است از تمدن اسلامی پیش از مغول». از قابوس‌نامه ترجمه‌های مختلفی به زبان‌های ترکی، آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، روسی، عربی و ژاپنی شکل گرفته است. 

برای مطالعه: کتاب گزیده قابوس‌نامه به کوشش دکتر غلامحسین یوسفی از سوی انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است و برای خواننده‌ای که می‌خواهد برای اولین‌بار با این اثر مواجه شود بسیار مفید است. کتاب کامل قابوس‌نامه به کوشش و تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی از سوی انتشارات علمی فرهنگی نیز منتشر شده است. 

کلیله ‌و دمنه

کلیله‌ودمنه در واقع تألیفی‌ است مبتنی بر چند اثر هندی که مهم‌ترین آن‌ها پنجه تنتره به معنی پنج فصل و به زبان سانسکریت است. این کتاب در دوران ساسانی توسط برزویه طبیب به فارسی میانه ترجمه شد، البته وی مقداری بر آن افزود. کلیله و دمنه کتابی پندآمیز است که در آن حکایت‌های گوناگون (بیشتر از زبان حیوانات) نقل شده‌است. نام آن از نام دو شغال با نام‌های کلیله‌ودمنه گرفته شده‌است. بخش بزرگی از کتاب اختصاص به داستان این دو شغال دارد. پس از اسلام ابن مقفع آن را به عربی ترجمه کرد. ترجمه ابن مقفع بسیار مقبول افتاد و مظهری از فصاحت در زبان عربی تلقی شد. در قرن چهارم (۳۲۰) هجری قمری رودکی آن را به نظم درآورد، سپس در قرن ششم هجری یکی از دبیرهای دربار غزنوی، به نام نصرالله منشی (منشی بهرام‌شاه غزنوی) کلیله‌ودمنه را به فارسی برگردان کرد. این ترجمه ترجمه‌ای آزاد است و نصرالله هرجا لازم دانسته‌ ابیات و امثال بسیار از خود و دیگران آورده ‌است و کمال قدرت زبان فارسی را به زیبایی در آن نشان داده است.  کلیله‌ودمنه باب‌های مختلفی درباره حیوانات مختلف از جمله شیر و گاو، بوف و زاغ، بوزینه و باخه، زاهد و راسو، گربه و موش و... دارد، در این کتاب حکایت انسان‌ها در لباس حیوانات مطرح شده است و به این قالب ادبی فابل می‌گوییم. البته انسان‌ها با شخصیت انسانی خود هم در این کتاب حضور دارند اما زمانی هم که حیوانات مطرح می‌شوند در واقع نمادی از انسان‌های گروه‌های مختلف هستند.  مجتبی مینوی درباره این کتاب می‌گوید: کتاب کلیله‌ودمنه از جمله آن مجموعه‌های دانش و حکمت است که مردمان خردمند قدیم گردآوردند و «به هرگونه زبان» نوشتند و از برای فرزندان خویش به میراث گذاشتند و در اعصار و قرون متمادی گرامی می‌داشتند، می‌خواندند و از آن حکمت عملی و آداب زندگی و زبان می‌آموختند.