پریسا مسعودی /گلشن مهر_ در دنیای امروز، پژوهش یا تحقیق یک روند هوشمندانه، هوشیارانه، خلاقانه و سامانمند برای یافت، بازگویی و بازنگری پدیده‌ها، رخدادها، رفتارها و انگاشته‌ها است. پژوهش همچنین برای استفاده از پدیده‌های موجود برای دست یافتن به راهکارهای عملی و فناوری‌ها به‌کار می‌رود. به طور معمول پژوهشگر نتایج پژوهش خود را در مجله‌های علمی ارائه می‌دهد. پژوهش در دو بعد «یافت پرسش پژوهش» و دیگر «پاسخ دادن به آن» می‌باشد.

از حدود ۱۵۰ سال پیش تاکنون که علم جدید وارد ایران شده است، پژوهش در کشور ما نتوانسته است نظم و سامان درستی پیدا کند. ظاهراً پشت سر این اجماع زیبا، معانی مختلفی از پژوهش، اختلاف و درگیری زیادی را ایجاد کرده است. چرا که با برداشت‌های متفاوت از پژوهش، می‌توان فعالیت‌های مختلفی را با عنوان پژوهش پی‌گیری نمود. پس باید پرسید که به راستی پژوهش چیست؟ و چه نقش و جایگاهی برای ما دارد؟

خوشفر جامعه شناس درپاسخ به این سئوال،هدف تحقیق راشناسایی و شناخت عنوان کرد و گفت: تحقیق به دنبال کشف حقیقت می آید و لذا هرگز ما نمی توانیم هیچ تحقیقی را پیدا کنیم که به دنبال کسب حقیقت و نائل شدن به شناسایی وشناخت نباشد.هدف علم وهدف تحقیق،شناخت، شناسایی معرفت، درک وکشف حقیقت است.بنابراین بسته به این که نوع پژوهش ما توصیفی و یا تبیینی باشد، می توان شناخت هایی را از وضعیت های موضوع تحقیق در این سطوح ارائه کند.اما ممکن است گهگاه هدف ما از این شناسایی بالاتر از سطح توصیفی یعنی درسطح تحلیلی و یا تبیینی باشد وقتی که ما به دنبال تبیین یک پدیده یا موضوع هستیم باید آن را علت یابی کنیم. بنابراین ممکن است که هدف تحقیق در این سطح ،شناسایی علل، عوامل، زمینه ها، پیشران های ایجاد یک پدیده و یا یک پدیده با پدیده ی دیگر در سطح جامعه باشد.

وطنی پژوهشگر در این خصوص گفت: بدون تردید نقطه عزیمت یک پژوهش ناظر بر فرایند معلوم سازی یک امر مجهول، کشف حقیقت، مساله یابی با رویکرد کسب و ارائه دانشی نو می باشد.

برهمین اساس با بازشناسی سپر معنایی پژوهش، غایت و هدف این کنش را می‌توان «گسترش مرزهای دانش »و «تولید علم» در« مسیر بهبود زندگی » بیان کرد.

قدرمسلم به نظر می رسد زیرساخت توسعه امرپژوهش از معبرمطالعه مستمر، هدفمند و فعال شکل و سامان می گیرد لذا این پرسش مطرح می شود که چه ارتباطی میان سرانه مطالعه و سرانه پژوهش وجود دارد؟

ارتباط میان سرانه مطالعه و سرانه پژوهش وجود دارد؟

وطنی در پاسخ به این سوال اشاره داشت: قبل از تدقیق بحث به منظور ارائه تصویری گویا از واقعیات موجود این مولفه فرهنگی ضرورت دارد به آمار سرانه مطالعه و پژوهش کشور رجوع کنیم علی رغم وجود مناقشه در نرخ سرانه مطالعه در کشور بین ۲ تا ۷۶ دقیقه و بحث اعتبارسنجی آن‌ ها؛ اظهار متولی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برآمده از پیمایش ملی را مستند قرار می دهیم که  سرانه مطالعه در ایران روزانه سیزده دقیقه گزارش شده است درحالی‌که این نرخ برای ژاپن۹۰ دقیقه می باشد همچنین سهم پژوهش در کشور ما مطابق برنامه پنج‌ساله توسعه از تولید ناخالص داخلی)(GDp) تا سه درصدتعریف شده ، ولی درعمل به حدود 0/5 درصد رسید درحالی‌که سهم پژوهش در ژاپن3/35 درصد از(GDp ) است سرانه پژوهش در ایران حدود بیست دلار ولی در سی کشور اول دنیا بیش ازیک‌هزار دلار بالغ می‌گردد. از منظر اقتصادی به ازای هر واحد پولی که در حوزه پژوهش سرمایه‌گذاری می شود معادل سی واحد سود بدست می آید. آمارها مبین فاصله‌ها بین قلمرو آرمان‌خواهی با قلمرو واقعی است و از سویی شواهد معتبر نشان از رابطه مستقیم بین درجه رشد و توسعه یافتگی با سرانه مطالعه و سرانه پژوهش دارد.بنابراین با طرح این واقعیت می‌توان این‌گونه استنتاج کرد که پیوند عمیق و پایداری به صورت مستقیم بین این مؤلفه‌ها وجود دارد بدین معنا در جامعه‌ای که مطالعه تبدیل به یک فرهنگ شود برآیند کارکردهای مطالعه نهادینه شده، پژوهش در آن جامعه هویت یافته و در بستر فرهنگی معنا می‌یابد. در این جامعه پژوهش نه به‌عنوان یک کنش علمی در محیط‌های حرفه‌ای،  بلکه در تمامی ابعاد نظام اجتماعی کل اشاعه و عمومیت می‌یابد و به یمن این رابطه و پیوند ناگسستنی مطالعه و پژوهش،  رشد و توسعه‌یافتگی فرهنگ جهان اجتماعی بسیار مستحکم ،ایمن و پویا خواهد بود بنابراین اگر جامعه‌ای به دنبال تربیت نسلی فکور ،خردورز ،خلاق ،پژوهشگر و کارآفرین است مبدأ این آغاز را باید در ترویج فرهنگ نهادینه شده مطالعه و پژوهش جستجو نمایند«طیبه تجری» استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان در مورد ارتباط میان سرانه مطالعه و سرانه پژوهش گفت: یکی از ایتم هایی که می تواند پژوهش را کاربردی، مفید ومبتنی بر صداقت واخلاق پژوهشی بکند، مطالعه ی درست وعمیق هست. بنابراین بین مطالعه و پژوهش رابطه وجود دارد آن هم رابطه ی مستقیم. ولی سئوال اینجاست مطالعه ی چه منابعی؟ چرا که مطالعه ی منابع، خود می تواند دراین امر تاثیر گذار باشد. 

هرچقدر که سرانه ی مطالعه بیشتر شود کیفیت پژوهش درجامعه ی ما بالاتر خواهد رفت. حال با توجه به اهمیت نقش پژوهش ضرورت دارد  وضعیت فعلی پژوهش در نظام آموزشی کشور را مورد نقدو نظر قرار دهیم.

وضعیت فعلی پژوهش در نظام آموزشی

«وطنی » دیدگاه خود را در مورد وضعیت فعلی پژوهش درنظام اموزشی کشور چنین بیان کرد:  بدون تردید خاستگاه تربیت نیروی متخصص پژوهش گر و مولد علم دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی هستند با امعان نظر به رسالت دانشگاه در این فرآیند با توجه به فرصت بالقوه تراکم جمعیت دوره تحصیلات تکمیلی و به ویژه دکتری که در طول قدمت این نظام بی سابقه بوده است  با نگاه واقع‌بینانه  باید اذعان نمودجمع کثیری سرگرم «مشق علمی» در چارچوب های قالبی شده‌اند. بنده ضمن احترام به تمامی کنشگران واقعی، متعهد و حرفه‌ای عرصه پژوهش در حوزه های مختلف که علی رغم کم مهری های ساختاری ولی در ایفای رسالت تاریخی و ملی از هیچ کوششی برای اعتلای علم فروگذار نبوده و نیستند ولی باید اعتراف کنیم که وضعیت پژوهش دانشگاهی به هیچ‌وجه زیبنده و برازنده آن نیست گرایش به تحقیقات ویترینی ، بازاری پسند، کمیت گرا، همراه با تنزل اخلاق حرفه‌ای ، آفتی مزمن بر پژوهش در  نظام آموزشی محسوب می‌‌شود. به زعم بنده علی رغم بسترسازی مناسب برای ایجاد پارک های علم و فناوری .مراکز رشد و موسسات دانش بنیان  و امعان نظر برجایگاه مناسب ایران در میزان تولید علم بنا به گزارش پایگاه های معتبر علمی، در فضای رقابت نمادین بین المللی و بهره مندی کمیت گرا از این مزایا ،این سوال اساسی که در ابتدای عرایضم در خصوص غایت و هدف پژوهش اشاره داشتم تولیدات علمی باید به بهبود زندگی منجرشود در صورتی که ما در کشورمان با عکس این قضیه موجه هستیم. از یک سو روند رو به تزاید تولیدات علمی را شاهدیم که در مناسبت ها ، جلوه گری ،فخرفروشی و قدرت نمایی می کنیم  ولی از سویی دیگر چالش ها و مسائل انبوه ،متراکم و فزاینده نه منحصرا در قلمرو علوم انسانی،  بلکه درتمامی عرصه های مختلف کشاورزی،صنعت و خدمات زندگی روزانه مردم را تحت الشعاع قرار داده است، تحلیل و تبیین درخصوص چرایی این پدیده مزمن معکوس، نیازمند مجالی دیگرو ویژه است لذا  پیشنهاد می کنم رسانه ها به عنوان زبان گویای ملت با رویکرد بازنگری و اصلاح وضعیت موجود پیرامون وجود رابطه معکوس در کشور ما مطالبه گری خویش را از نظام سیاسی و نظام اموزشی به منصه ظهور رسانند .«تجری» در این رابطه از کاربردی نبودن پژوهش ها در نظام اموزشی انتقاد کرد وگفت: اکثر پژوهش‌هایی که در نظام آموزشی ما صورت می‌گیرد قاعدتاً کاربردی نیستند یا نتایج آن مورد استفاده نظام‌های آموزشی ما قرار نمی‌گیرد نقدی که می‌توانم بکنم این است که نتایجی که در دانشگاه‌ها، در ژورنال‌ها و  یا در کنفرانس‌ها  ارائه می‌شوند فقط به شکل  ارائه هست و کاربردی نیست. ما چون در دانشگاه فرهنگیان هستیم و رسالت ما  آموزش و تربیت معلمانی می باشدکه  مبنای توسعه کشور هستند پس برای ما نوع شخصیت معلم، هویت معلم و ابعاد معنوی دینی اجتماعی مذهبی معلم نیز مهم است پس ما باید برویم به سمت کاربردی‌تر کردن پژوهش‌ها واین بستر فراهم شود که از نتایج پژوهش‌ها استفاده کنیم.سئوال من این است که ایا ارگان و سازمانی وابسته به نظام اموزشی وجود دارد که ازنتایج رساله ها و پایان نامه های دانشجویان استفاده کند و برنامه‌ای را برای ارزیابی پایان‌نامه‌های دانشجویی دوره ارشد و دکتری داشته باشد؟

پس خیلی خوب است  که نظام آموزشی برنامه‌ای برای  بررسی کردن  پایان‌نامه‌های دوره کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه ها داشته باشد تا از نتایج این پژوهش ها استفاده شود.

بهتر است آن‌ها را مورد بررسی قرار دهد  که اگر نتایج مفیدی داشت در ساختار خودش و در نظام آموزشی، در فرآیند تدریس الگوها، برنامه‌های درسی نظام آموزشی، در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌های کلان  استفاده کندو همچنین در تشخیص نیاز ها و در تشخیص مسائل و مشکلاتش.  ما باید در نظام آموزشی هرچند وقت یک‌بار خط‌مشی‌ و سیاست گذاری های خود را خود را  بررسی بکنیم چون این ها باید براساس پژوهش‌های جدید باشند.  نظام آموزشی ما، مقامات ما در نظام‌های آموزشی باید خط‌مشی‌ها و سیاست‌ها را براساس پژوهش‌ها تدوین کنند و تشخیص بدهندچه نیازها و مسائلی پیش رو هست.ایا  در  دهه بعد هم نظام آموزشی ما باید با همین سیاست‌گذاری‌های قبلی پیش برود یا که نیاز به تحول در روش سیاست‌گذاری‌ها و ایجاد تدوین آن برمبنای نتایج پژوهش‌ها ضروری به نظر می رسد؟

اهمیت پژوهش در فرایند ارتقا اساتید 

«خوشفر» دراین رابطه گفت:بدیهی است که اساتید و اعضای هیئت علمی دانشگاه ها برای اینکه ارتقا پیدا کنند خودبخود نیاز به پژوهش دارند.وقتی ما به ایین نامه ی ارتقا که بند ۱-۳ هست توجه می کنیم،می بینیم اعضای هیئت علمی بدون مطالعات علمی و بدون چاپ مقالات علمی پژوهشی نمی توانند ارتقا پیدا کنند.به عبارتی این بند حالت الزامی واجباری دارد. اخیرا مسئولین وزارت علوم اعلام کرده اند که برای حمایت اساتیدی که پژوهش های کاربردی انجام می دهند تسهیلاتی قائل می شوند ازجمله آن ساعاتی که یک عضو هیئت علمی در مراکز صنعتی،خدماتی یا مراکز تولیدی حضور پیدا می کند و درراه پیوند بین دانشگاه و جامعه تلاش می کند جزو ساعات موظف فرد محسوب می کنند تا عضو هیئت علمی تشویق شود و اوقات خود را علاوه بر اموزش درراه پژوهش،  درراه حل مسائل و مشکلات واحدهای صنعتی، خدماتی،کشاورزی و...صرف کند. نکته ی دیگر اینکه یک عضو هیئت علمی برای اینکه عملکرد اموزشی خوبی داشته باشد، باید عملکرد پژوهشی خوبی هم داشته باشد. اساتیدی در اموزش موفق هستند که در پژوهش هم دستی بر آتش دارند و از یافته ها ونتایج پژوهشی  در اموزش نیز استفاده کنند. ممکن است بعضی از اعضای هیئت علمی هم باشند که تمایلی زیادی به انجام فعالیت های پژوهشی نداشته باشند و فقط درعرصه ی اموزش بخواهند کار کنند قائدتا برای ارتقا و ترفیعات سالانه باز هم نیاز به پژوهش خواهد بود و این هم در واقع یکی دیگر از شرایطی است که یک عضو هیئت علمی ترغیب می شود که به فعالیت علمی بپردازد. بنابراین وزارت علوم  با ایجاد انگیزه در ایین نامه های ارتقا و ترفیع، اعضای هیئت علمی را به انجام پژوهش های کاربردی تشویق می کند.

«وطنی » نظر خود را در خصوص اهمیت پژوهش در فرآیند ارتقاء اساتید چنین عنوان کرد: به نظر بنده پژوهش‌، نقش ممتاز و بی‌بدیلی در تربیت انسان دانایی محور، فرهیختگی و فرزانگی دارد واز این رو در نظام اموزشی، جزء معیارهای مؤثر رتبه‌بندی اساتید دانشگاهی محسوب می گردد. بدون تردید این مزیت نقش تاثیرگذاری در رشدتولید  علمی ایران درسطح  دنیا و منطقه داشته است همانگونه در پاسخ سوال قبلی تصریح شد البته این رشد کمی است.به نظر من  باید آیین نامه ارتقای اساتید مورد بازنگری جدی قرار گیرد وبا اعمال ضرایب متغیر و تاثیرگذارشاخص های ارتقا به ویژه در معرف های پژوهش و تولیدات علمی ، پژوهش ها بر حسب ماموریت گرایی و درجه کاربست و میزان تاثیرگذاری در حل مشکلات مورد توجه قرار گیرد و حرکت در این مسیر قدر مسلم بر کارایی نظام آموزش نیز منجر خواهد شد. «تجری» در پایان افزود: پژوهش مثل یک نگاه هست نگاه با ظرافت که می‌تواند یک بینش وسیع و عمیقی را به اساتید ما بدهد. مخصوصاً ما که در دانشگاه فرهنگیان کار می‌کنیم و عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان هستیم و دانشجو معلمان ما معلمانی هستند که مثل یک مبلغ و تعلیم دهنده در سراسر کشور پخش می شوند، پس می طلبد  اساتید دانشگاه درحوزه های مختلف علمی معنوی  نتایج پژوهش خودشان را در دانشجو معلمان ارزیابی کنند و بسنجند. پس قائدتا پژوهش تاثیر عمیقی بر روی فرآیند تدریس اعضای هیئت علمی  در دانشگاه خواهد داشت و باعث می‌شود که تدریس‌ها علمی تر و ارتباط و  تعامل با دانشجو  دارای استاندارد بسیار بالایی باشد پس نتایج پژوهش کاربردی فوق‌العاده مفید خواهد بود بنابراین  ما نمی‌توانیم بگوییم که دانشگاه نباید پژوهش بکند یا اعضای هیئت علمی یا اساتید دانشگاه چون رسالتشان آموزش است نباید وارد  حوزه پژوهش شود. خیر آموزش و پژوهش دو بالی هستند که باعث توانمند شدن و قدرت‌مندتر شدن اساتید ما در دانشگاه می‌شود. «در نتیجه ،پژوهش در كشور باید جایگاه خود را پیدا كند باید یك ساختار واحد برای پژوهش در نظر گرفت و سازمان یا نهادی كه بتواند در مرحله های شكل گیری مساله و تحقیق تا هنگام خروجی، كاربرد و تاثیر آن برای درمان مسایل فرهنگی، جامعه، صنعت و ... بر آن نظارت و مدیریت داشته باشد. همچنین پوشش رسانه ای و اطلاع رسانی سطح های مختلف جامعه از مسایل موجود و پژوهش های صورت گرفته در آن موضوع، آگاهی بخشی عمومی را در جامعه ایجاد می كند و بخش های تخصصی نیز از آن برای تصمیم گیری ها بهره مند می شوند. لازم است اطلاعات پژوهشی به صورت ساده تری به وسیله رسانه ها در خدمت مردم قرار بگیرد زیرا طرح تخصصی آن موجب می شود مخاطب عام برای استفاده از مطالب پژوهشی رغبت كافی نداشته باشد. این در حالی است كه اگر در سطح های مختلف آگاهی بخشی در اختیار جامعه، سیاست گذاران یا كاربران پژوهش قرار بگیرد هر گروه از آنان به آگاهی یافتن از آن حوزه پژوهشی علاقه نشان خواهند داد.