■ احسان مکتبی

در داستان ها و نوشته ها و یا در متون مقدس بسیار خوانده ایم که فلان قوم یا قبیله چون به امر خداوند متعال گوش نسپرده بودند ، محکوم به عذاب الهی شدند و غالبا نیز تصورعامه آن است که چون مردم آن قبیله  حقوق خداوند را رعایت نکرده اند بنابر این خداوند، عذاب را بر آنها نازل کرده است ، اما مولانا درک دیگری از دلایل عذاب بر ملتها  در داستان ناقه صالح(ع) ( ابیات 2509 تا 2600  دفتر اول مثنوی  )را به زبان آورده  است ، داستان از این قرار است که "حضرت صالح(ع) از قوم خود می خواهد که یک روز در میان آب رودخانه را در اختیار "ناقه"قرار دهند 

از برای آب چون خصمش شدند                                                                    نان کور و اب کور ایشان بدند 

ناقه اله آب خورد از جوی و میغ                                                                    آب حق را داشتند از حق دریغ . ...

مردم بد عهدی می کنند و این عهد را می شکنند ، بر اساس روایت مثنوی صالح به مردم هشدار میدهد که عذاب خدا نازل خواهد شد ، ولی مولوی علت نزول عذاب را چیزی غیر از تضییع حق الله میداند و ابیات بعدی نشانگر آن است که مولانا نگاهی بسیار دقیق تر به مساله ای مانند عذاب االهی و دلایل نزول عذاب  داشته است  ، دلایلی که  هر جامعه ای را می تواند به مرگ و نابودی بکشاندو اختصاص به یک قوم نیز ندارد ،عذاب خداوند نازل می شود و ناقه پس از نزول عذاب به قوم خود سر میزند و آن ها را در مرگ و نیستی می بیند و اندوهناک می شود .

صالح آن بشنید و گریه ساز کرد                                                  نوحه بر نوحه گران آغاز کرد

گفت ای قومی به باطل زیسته                                                     وز شما من پیش حق بگریسته 

حق بگفته صبر کن بر جورشان                                                     پندشان ده بس نماند دورشان               

من بگفته پند ، شد بند از جفا                                                        شیر پند از مهر جوشد وز صفا

بس که کردند از جفا بر جای من                                                    شیر پند افسرد در رگهای من  ....

دم گرم نصایح صالح در قومش در نمی گیرد و آنگاه برای مردمی که گوش شنوایی برای شنیدن نصیحت ندارند ،عذاب حق تعالی نازل می شود و صالح از نزول عذاب غمگین و محزون شده با چشمانی اشکبار در دل به حال مردگان که بسیاری از نزدیکان او بودند حسرت می خورد ،حق تعالی آن قوم را تجلی غم و اندوه  میداند و معتقد است دلیلی بر غمناکی صالح نیست زیرا هیچکس بر مرگ غم نوحه نمی کند اما عاطفه انسانی اشک در چشمان صالح می اورد و این اندوه به تعبیر مولانا حزنی بدون دلیل برخاسته از دریای جود الهی است .

باز اندر چشم و دل او گریه یافت                                       رحمتی بی علتی در وی بتافت  

قطره می بارید و حیران گشته بود                                            قطره بی علت از دریای جود  ... 

از اینجا و در ده بیت پایانی حکایت مولانا به گونه ای بسیار رسا و اعجاب اور دلیل عذاب الهی را موشکافانه یاد آوری می کند ، او بر خلاف عامه که تضییع حق اله را علت نزول عذاب میدانند ، علت نزول عذاب الهی را در عدم رعایت حق الناس میداند ، مولوی عمل بر خلاف عقل ، تقلید کورکورانه و عمل به نقل ها ی خلاف عقل عرفی  و گوش نسپردن به نصیحت مشفقان و در نتیجه ابتذال در حوزه اخلاق عمومی را علت نزول عذاب الهی میداند  و می گوید:

عقل او میگفت کاین گریه زچیست                                                 بر چنان افسوسیان شاید گریست

بر چه می گریی بگو بر فعلشان                                                            بر سپاه کینه ی بدنعلشان 

بر دل تاریک پر زنگارشان                                                                    بر زبان زهر همچون مارشان 

بر دم و دندان سگسارانه اشان                                                                     بر دهان و چشم کژدم خانه اشان 

بر ستیز و تسخر و افسوسشان                                                            شکر کن چون کرد حق محبوسشان

دستشان کژ پایشان کژچشم کژ                                                  مهرشان کژ صلحشان کژ خشم کز

از پی تقلید و زرایات نقل                                                                           پانهاده بر جمال پیر عقل ...... 

با یک نگاه سطحی می شود فهمید که مولانا ، مصادیق بد فعلی را در چه اموری میداند ، آن چنان که گفتیم  عمل نابخردانه و ناشی از تقلید کورکورانه و مبتنی بر نقل های بی اعتبار و نشنیدن نصیحت مشفقان ، بنیان انحطاط اخلاق عمومی در جامعه است و مولانا نیز دقیقا بر همین نکته تاکید می کند ، جامعه ای که دل شهروندان آن تاریک باشد و از نور روشنایی و حقیقت دور شده باشد و حقیقت را درک نکند، زبانش چون مار زهرآگین می شود و تصویر روحشان چون دندان  سگان همواره درندگی و خشونت از آن پدیدار است،  جامعه ای که دهان و چشم های  مردمان آن چون خانه عقرب است ،نیش زننده ، تیره و تار و پراز کینه و حقد ، مولانا مصادیق انحطاط اخلاقی جامعه ای که عذاب بر آن نازل می شود را نیز بر شمرده است ،خشونت ،ستیز ، به سخره گرفتن و ریشخند کردن دیگران ، جامعه ای که در آن دست و پای مردمانش به راه راست نرود ،چشمشان کژ باشد و با راست بینی میانه ای نداشته باشد و در آن صلح و مهر به فراموشی سپرده شده باشد و خشم ارجح باشد ، چنین جامعه ای شایسته مرگ و نابودی است زیرا پای بر سر شتر پیر و با تجربه عقل گذاشته است و دلیلی ندارد که عاقلان در مرگ چنین انسانهایی زانوی غم بغل گیرند زیرا این جماعت خود مرگ و حرمان را انتخاب کرده اند ، بنابر این برای فقدان چنین انسانهایی نمی توان افسوس خورد زیرا خود علت حرمانند ،مبتنی بر چنین اندیشه ای چنانچه جامعه ای دیگر دل از مهر بشوید ، کینه ور باشد و به استقبال خشونت و ستیز برود، زبان به طعنه باز کند و از مدار عقل خارج شود و دلهاشان را زنگار دروغ و ریا و ناراستی بگیرد ،چنین جامعه ای در هر جغرافیا و تاریخ ، جامعه ای منحط است و مردمان آن مرگ و هلاکت را انتخاب کرده اند ، درس مولانا هشداری برای جامعه امروز ماست که دور شدن از مدار عقل عرفی با تقلید بدون منطق، نتیجه ای چز انحطاط در اخلاق عمومی نخواهد داشت. تراژدی دردناکی که امکان وقوع آن برای هر جامعه ای وجود دارد به همین خاطر  باید برای نجات از نیستی بدامن راستی و پاکی روی آورد تا عذاب خداوندی از دامان  جامعه دور گردد.جامعه ای با کینه، دروغ ، نیش و کژتابی نیازی به عذاب آسمانی ندارد زیرا در عذاب خود ساخته غوطه ور است.و مسیری را انتخاب کرده است که پایانی جز هلاکت ندارد.

■ صاحب امتیاز روزنامه گلشن مهر