افراد با شخصیت وسواس اجباری به لحاظ هیجانی محدود و کنترل شده هستند. آنها ترجیح می دهند طوری رفتار کنند که گویی هیجانات نامربوط هستند و به وسیله سختگیری و توجیه سازی در مقابل هیجانات و امیال دفاع می کنند. آنها تمایل دارند به طور افراطی درباره قوانین، شیوه ها، دستورات، سازمان بندی ها و برنامه ها نگران باشند، در کار و تولید، افراط به خرج می دهند. به طوری که به اوقات فراغت و روابط آنها آسیب وارد می شود.آنها از دفاع توجیه سازی استفاده می کنند و تمایل دارند خود را منطقی، واقع گرا و غیر هیجانی ببینند. اگر از آنها پرسیده شود چه احساسی دارند در پاسخ، افکار خود را بیان می کنند. آنها سعی میکنند به طور انتزاعی فکر کنند یا در مقابل با جزئیات فکر مشغولی پیدا می کنند. زیر لایه بیرونی سازمان یافته و منظم خود آنها با موضوع کنترل گری فکر مشغولی دارند، و بین برآورده کردن انتظارات دیگران (که منجر به خشم و شرم می شود) و یا تمرد از آنها (که منجر به ترس و اضطراب ناشی از تلافی می شود) دچار تعارض می شوند. در وسواس فکری یا عملی سخت گیری، نظم طلبی و توجیه سازی از آنها در مقابل تعارض زیربنایی و هیجانات برخواسته دفاع می کند.افراد دارای شخصیت وسواس اجباری توصیف ریچ (1933/1972) را یادآوری می کنند. او آنها را ماشین های زنده ای خواند که مراقبین انتظار رشد بیشتر از سن آنها را داشته اند. آنها بیان اکثر احساسات را ناپختگی می دانند، برای منطقی بودن ارزش بیش از حدی قائلند و اگر متوجه شوند رفتار کودکانه ای انجام داده اند دچار احساس حقارت می شوند. فقط زمانی که هیجانی قابل دفاع باشد یا به لحاظ اخلاقی قابل توجیه، مثل خشمی نیکوکارانه، آن را می پذیرند.

تشخیص وسواس

تشخیص وسواس یک فرایند مهم و حساس است. چرا که علائم آن ممکن است در افسردگی، اضطراب یا سایر مشکلات روانشناسی نیز مشاهده شود. همچنین ممکن است این مشکلات درکنار وسواس نیز وجود داشته باشند. تشخیص وسواس یا به طور کل تشخیص مشکلات روانشناختی با آزمایش های عینی مثل عکسبرداری یا آزمایش خون انجام نمی شود. بهتر است تشخیص گذاری توسط متخصص سلامت روان و در محیط کلینیکی انجام پذیرد. بنابراین نقش یک متخصص در تشخیص گذاری از اهمیت بالای برخوردار است. در این فرایند مصاحبه های ساختار یافته بالینی و پرسشنامه های دارای اعتبار توسط دکتر روانشناس مورد استفاده قرار می گیرند. شدت علائم و مدت حضور آنها در تشخیص گذاری مورد توجه قرار می گیرند.

وسواس عملی شامل:

شستشو

چک کردن

نظم و تقارن وغیره

وسواس فکری شامل:

افکار یا تصاویری می شود که به طور اجباری در ذهن می آیند

شمارش

تکرار برخی کلمات

درمان وسواس

یک مثال بالینی از وسواس

یک مرد 33 ساله بعد از اخراج به دلیل تاخیر در انجام قراردادها، برای درمان وسواس به درمانگر مراجعه می کند. او نسبت به آینده خود بسیار نگران بود و نه تنها درباره پیدا کردن شغلی دیگر بلکه درباره آینده رابطه ازدواج خود نیز بد بین بود. همسر وی به خاطر چیزی که در رابطه با شوهرش مانیا می نامید کم تحمل شده بود. وقتی درباره این موارد از او سئوال شد جواب داد “چیز جدی نیست. من فکر می کنم بسیاری از افراد مثل من رفتار می کنند. در بیرون مواد آلوده کننده زیادی وجود دارد و من مراقبت ویژه ای از دست ها و لباس هایم به عمل می آورم. من دستهایم را بیش از 30 بار در روز می شویم و غالب اوقات میز و رایانه خود را به وسیله شوینده های مخصوص از گرد و خاک و جرم تمیز می کنم. می دانم این کارها وقت من را می گیرند اما برای جلوگیری از آلودگی و بیماری ها ضروری است.

درمان وسواس

وسواس به خودی خود بهبود نمی یابد. تلاش برای کنترل و نادیده گرفتن وسواس ها تاثیر ماندگاری در کاهش آنها نخواهند داشت. بلکه ممکن است استرس های مزمنی نیز به زندگی فرد اضافه شود. بهتر است قبل از مزمن شدن آن برای درمان اقدام کنید. خوشبختانه این روزها درمان وسواس با موفقیت های قابل توجهی همراه است. درمان های مواجهه ای و بازدارنده پاسخ (EX/RP) از جمله درمان های تاثیرگذار می باشند. با پیشرفت دانش رواندرمانی سایر رویکردها برای درمان وسواس معرفی شدند. یکی از این درمان ها، گروه درمانی است. در گروه درمانی موضوعات شناخته شده در وسواس از قبیل تنهایی، شرم، خجالت و انزوا کاهش می یابند. مشاهده سایر افراد با مشکلات مشابه در گروه باعث شکل گیری شبکه ای حمایتی و افزایش عزت نفس می شود.

درمان شناختی وسواس

رفتار درمانی شناختی بر نقش پردازش های شناختی نادرست در شکل گیری و تدام این اختلال تأکید کرده است. در این رویکرد وسواس به عنوان افکار، تصاویر ذهنی و تکانه های ناخواسته و مزاحم تعریف شده است. محتوای آن می تواند شامل وسواس آلودگی، آسیب رسانی به خود و دیگران، رفتارهای غیرقابل پذیرش از نظر اجتماعی، وسواس های جنسی و وسواس نظم و ترتیب یا شمارش باشد. همچنین پیش گیری از وسواس به میزان شناخت فرد از خود و تعیین در موقعیت های زندگی او وابسته است. مهم ترین تدابیر درمانی ذکر شده در این رویکرد شامل رویارویی و جلوگیری از پاسخ است. طی آن، درمانگر به شناسایی افکار خودکار منفی فرد پرداخته و با ایجاد تغییر در نظام شناختی و اعتقادی او و استفاده از فنون شناختی و رفتاری به درمان وی می پردازد.

سایر اولویت های درمان وسواس شامل:

روانکاوی

درمان روانپویشی کوتاه مدت

درمان های بین فردی

درمان های حمایتی

درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد

دارودرمانی

درمان وسواس و روانکاوی

نگاهی به درمان وسواس از دیدگاه روانکاوی

بخش اعظم قرن بیستم با نظریه های روانکاوانی به تلاش برای فهم و درمان وسواس پرداخت. فروید اولین بار در سال 1894 میلادی دیدگاه خود را از وسواس به عنوان “یک دفاع روانشناختی نوروتیک” مطرح کرد. او تعارض های درون روانی که منبع جنسی دارند و مرتبط با جریان یافتن و یا مسدود شدن انرژی هستند را مطرح ساخت. او با نظریه ضعف ذاتی “ایگو” که پیر جانت آن را برای فهم وسواس مطرح کرده بود مخالفت کرد. طبق نظریه روانکاوی، وسواس و اجبار منعکس کننده پاسخ های ناسازگار به تعارض های  حل نشده از مراحل اولیه رشد روانشناختی است. علائم وسواس نماد مبارزه ناخودآگاه بیمار برای کنترل تکان هایی است که در سطح آگاهی غیرقابل قبول می باشند.

■ دکتر رامین علوی نژاد 

متخصص روانشناسی