■ حسین دهنوی

سؤال) آیا کودکان هم به استرس و فشارهای روحی دچار می‌شوند یا فقط به بزرگسالان اختصاص دارد؟ 

جواب: در وجود انسان حالت‌های متفاوتی وجود دارد. گاهی دچار دلهره، دل‌شوره و نگرانی می‌شود. گاهی مضطرب و پریشان‌حال است و زمانی دچار استرس و فشارهای شدید روحی می‌شود. مورد اول (دلهره، دل‌شوره، نگرانی) و مورد دوم (اضطراب و پریشان‌حالی) بین کودک و بزرگسال مشترکند. اما مورد سوم (استرس و فشارهای شدید روحی) بیشتر به بزرگسالان اختصاص دارد. 

امروزه به‌جای تعبیر استرس فرنگی، از واژه  «تنیدگی» استفاده می‌شود که در مقایسه با گذشته، بسیار فراگیر شده‌است. نویسندگان این مقوله، قرن هفده را عصر روشن‌بینی، قرن هیجده را عصر منطق، قرن نوزده را عصر پیشرفت و قرن بیست را عصر استرس یا فشار نام نهاده‌اند. حدود هشتاد درصد بیماری‌ها به‌ویژه زخم معده، تنگی نفس، سردرد مزمن، فشار خون و اختلال‌های قلبی-عروقی، با فشارهای روحی آغاز می‌شوند. امروزه میزان مصرف آرام‌بخش‌ها در جهان بسیار بالاست. برای مثال در آمریکا هر سال حدود پنج بیلیون آرام‌بخش و صد و شصت هزار تن آسپرین مصرف می‌شود و مردم فرانسه در سال بیست و پنج میلیون جعبه داروی ضد افسردگی و حدوداً هفتاد و پنج میلیون جعبه داروی ضد فشار روحی استفاده می‌کنند. اضطراب باتوجه به‌شدت و ضعف عوامل آن نشانه‌های متفاوتی دارد. در مرحله ابتدایی، تکان دادن دست و پا، بالا کشیدن شلوار، گزیدن و لیسیدن لب و بازی با اشیایی چون خودکار، موی سر، دکمه‌ی پیراهن و… این نشانه‌ها گویای اضطراب عمومی است که در همگان وجود دارد و چندان نگران‌کننده نیست. کودک یا نوجوان، مشغول انجام تکالیف است و چون برنامه مورد علاقه‌اش در تلویزیون آغازشده، اضطراب دارد و دائم دست یا پایش را تکان می‌دهد. در مرحله شدیدتر، اختلالات رفتاری یا عادات عصبی (مانند ناخن جویدن، کندن پوست لب یا مو، کشیدن پوست یا مو، کندن زخم بدن، فشار دادن دندان‌ها) فرو ریختن دل، پرخاش‌گری و تیک یعنی پرش عصبی  (مانند چشمک زدن، بالا انداختن ابرو، غنچه کردن دهان) دست‌وپای سرد، بی‌خوابی، کابوس، تکرر ادرار و… این نشانه‌ها گویای عامل جدی‌تر اضطراب هستند و باید بدان‌ها توجه شود.

مهم‌ترین عامل اضطراب در این مرحله، فشارهای روحی-روانی ناشی از اختلافات و درگیری پدر و مادر، فرزند جدید و… است. در مرحله‌ی بسیار شدید (حمله وحشت زدگی) پریدن رنگ صورت، عرق کردن دست‌ها و بدن، افزایش سرعت تنفس، تهوع و سرگیجه، تپش شدید قلب، ریختن ادرار و… این نشانه‌ها که گویای سیستم عصبی سمپاتیک (فرایندی طبیعی در بدن انسان) ‌است نشان از عاملی بسیار شدید، چون ترسی ناگهانی، صحنه‌ای دلهره‌آور یا کابوس دارد که باید زمینه‌های آن‌ها را از بین برد. نشانه‌های اضطراب برای نوجوانان و بزرگسالان، افزون بر موارد پیش‌گفته عبارت‌اند از: تمایل به کارهای سبک، عدم تمرکز، انزوا جویی، یبوست و دل‌درد، کاهش هورمون جنسی، مشکلات خواب، افزایش گرایش‌های وسواسی (بررسی قفل‌ها، چراغ، شیر آب و…) نوشیدن مشروبات الکلی، سیگار کشیدن، کم‌خوری بی‌اهمیتی به وضع ظاهر، رانندگی وحشیانه، ناتوانی در تصمیم‌گیری، اختلال در حافظه، افزایش افکار خود انتقادگرانه منفی، اختلال در ترشح هورمون‌ها و ...

برای مثال، سبب افزایش تیروکسین و در نتیجه کاهش وزن، افزایش ضربان قلب، عصبانیت و بی‌خوابی می‌شود. باعث افزایش کورتیزون و درنتیجه، کاهش توانایی فرد در برابر عفونت‌ها و سایر بیماری‌ها خواهد بود. اضطراب، سبب افزایش کلسترول می‌شود که عامل مهمی در حمله‌های قلبی است. 

اگر اضطراب شدید کودکان از بین برود و به حد مطلوب برسد، میزان خودباوری آنان بیشتر خواهد شد و کودکانی که خودباوری و اعتمادبه‌نفس افزون‌تری دارند، استعدادهایشان شکوفا خواهد شد و اگر استعدادها شکوفا شود، به‌طور قطع بیشتر رشد می‌کنند و برای جامعه مفیدتر خواهند بود. 

■ مشاورخانواده