به بهانه سالروز جهانی حقوق بش

■ رحمت ا... رجایی

در میان بیانیه ها، اعلامیه ها و متونی که تاکنون بشر تدوین و منتشر کرده است «اعلامیه جهانی حقوقی بشر» از جایگاه و اهمیت ویژه برخوردار است. این اعلامیه دارای یک مقدمه و سی ماده است که بعد از تصویب نهایی در سال 1948م توسط سازمان ملل متحد انتشار یافت. اعلامیه جهانی حقوقی بشر در واقع حاصل تجربه بشری بعد از سال ها نزاع از جمله دو جنگ بزرگ جهانی و تدوین و انتشار دستورالعمل ها، اعلامیه های مختلف از جمله منشور کوروش کبیر، بیانیه حقوق سال 1689 انگلستان، اعلامیه استقلال آمریکا 1776 و اعلامیه حقوق بشر سال 1789 فرانسه و ... است.

اعلامیه جهانی حقوق بشر حاصل تلاش کمیسیونی از طرف شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل است که با 18 عضو در اوایل سال 1946 تشکیل و اولین دوره اجلاسیه آن در ژانویه 1947 به ریاست خانم فرانکلین روزولت آغاز به کار کرد. تلاش برای گردآوری اعلامیه، دو سال طول کشید و سرانجام متن آن در دهم دسامبر 1948 (19 آذر 1327) به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل در پاریس رسید. از 58 کشور عضو سازمان ملل متحد در آن سال، 48 نماینده رای موافق (ایران از جمله موافقان بود) 8 نماینده رای ممتنع دادند و 2 نماینده هم غایب بود.

در بخشی از مقدمه این اعلامیه آمده است، «مجمع عمومی این اعلامیه جهانی حقوق بشر را آرمان مشترک برای تمام مردم و کلیه ملل اعلام کند تا جمیع افراد و همه ارکان اجتماع، این اعلامیه را دائماً در مد نظر داشته باشند و مجاهدت کنند که به وسیله تعلیم و تربیت احترام این حقوق و آزادی ها توسعه یابد و با تدابیر ملی و بین المللی، شناسایی و اجرای واقعی و حیاتی آنها، چه در میان خود ملل عضو و چه در بین مردم کشورهایی که در قلمرو آنها می باشد تأمین می گردد.» نگاهی به متن اعلامیه، نشانگر آن است که «اعلامیه جهانی حقوق بشر» دربرگیرنده حقوق طبیعی و حقوق قانونی آحاد بشر است.

در اعلامیه جهانی حقوق بشر، حقوق مدنی و سیاسی در مواد 3 تا 21 شناخته شده، مواد 22 تا 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر مربوط به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و مواد 28 تا 30 هم حقوق افراد را از لحاظ اجتماعی و بین المللی مورد توجه و تأکید قرار می دهد. تلاش برای اجرای اعلامیه جهانی حقوق بشر محور فعالیت بسیاری از روشنفکران متعهد، دولت های مسئول و نهادهای حقوق بشری بوده و است که در ایران هم، همواره اقداماتی برای اجرای آن انجام می گردد.

اگرچه طرح موضوع حقوق بشر و مطالبات آن بخشی از مبارزات مدنی نیروهای آگاه و متعدد بود، اما در سال های اخیر موضوعی دیگری هم مطرح که اتفاقاً می تواند مکمل تلاش برای تحقق  حقوق بشر باشد. طرح مکرر موضوع حقوق بشر و تأکید ویژه صرفاً بر روی وظیفه دولت ها سبب شد تا عده ای از وظایف انسانی خود غافل باشند و صرفاً دولت ها عامل اجرا یا عدم اجرای حقوق بشر بدانند و در بسیاری موارد از وظیفه فردی خود شانه خالی کنند. دکتر محمدعلی موحد که خود حقوقدان است در این زمینه می نویسد: «سال هاست این اندیشه در من پیدا شده است که یکی از عوامل عمده مغفول ماندن معنویت و اخلاق، تمرکز شدید وروزافزون اندیشمندان بر مقوله حق و تغافل کل آنان از مقوله تکلیف است. در طول مدتی پیش از دویست سال اخیر، همه ی توجه و تأکید بر محور حق چرخیده است. چندانی که حق طلبی و پافشاری در راه آن ولو با توسل به زور و خشونت، فضیلتی بی رقیب به شمار آمده است. با خود می اندیشم که ای کاش این جریان به قیمت تغافل نسبت به مقوله تکلیف و کم رنگ کردن و حتی فراموش کردن آن تمام نمی شد وای کاش در کنار اعلامیه جهانی حقوق بشر یک اعلامیه تکالیف هم تنظیم می یافت و کار به اینجا نمی کشید که گویی یاد از تعهد و تکلیف و مسئولیت دلیل عقب ماندگی فکری و دورافتادگی از قافله تمدن تلقی می شد.»(آگاهی نو شماره 3 ص12)

در همین زمینه دکتر حسین بشیریه می نویسد: امروزه با توجه به سلطه ی گفتمان مردم سالاری وقتی سخن از آموزش مدنی و سیاسی پیش می آید معمولاً تنها از حقوق بشر و حقوق افراد و گروههای اجتماعی گفت و گو می شود. اما از نظر هابز، آن چه انسان را از شرارت و تباهی در وضع طبیعی به مدنیت و رهنمون می شود شناخت و پذیرش تکلیف و وظیفه است نه حق و حقوق. آنچه ما را آدم می کند دانش وظیفه شناسی است وگرنه حیوانات هم مانند انسان می تواند حق و حقوقی داشته باشند در حالی که تکلیف و وظیفه نمی شناسند آنچه آدمی را مدنی و متمدن می سازد تکلیف است نه فقط (آگاهی نو شماره 3 ص12)

در همین زمینه تلاش گردید تا مسئولیت افراد و به اصطلاح تکالیف بشر (مدنی، اخلاق و حقوقی) تا حدودی تدوین گردد. در این منظر «تکالیف بشر، مجموعه ای از گزاره هاست که با عبارت «ما حق نداریم» شروع می شود. هم چنان که اعلامیه حقوق بشر مجموعه ای از گزاره که با عبارت «ما حق داریم» شروع می شود. ریشه این تکالیف در سنت، فطرت و فرهنگ انسان هاست و برای صیانت از فضیلت های فراموش شده انسان ها طرح می شوند.» (همان ص14) و چه خوب است در سالگشت روز جهانی حقوق بشر (19 آذر)، علاوه بر اینکه باید از حقوق بشر گفت و آن را در جامعه مطرح نمود، از تکلیف بشر هم سخن گفت و مسئولیت آدمیان را در کنار حقوق آنها یادآور شد.

بهانه انتشار این یادداشت، فرا رسیدن سالروز جهانی حقوق بشر (19آذر) و مطالعه مقاله «ما حق نداریم» به قلم محمد قوچانی در مجله آگاهی نو شماره 3 است. علاوه بر این، بخشی از اطلاعات را مدیون کتاب درسی « تعلیمات اجتماعی» سال سوم دوره راهنمایی تحصیلی (سال تحصیلی 56-1355) هستم. این کتاب دارای 15 گفتار بود که گفتار سوم آن تحت عنوان، جلوه هایی از حکومت دمکراسی «آزادی و حقوق بشر» به بحث پیرامون آزادی و حدود آن و حقوق بشر (صفحات 31-18) می پردازد و متن کامل اعلامیه حقوق بشر را به چاپ رسانده است که برایم قابل توجه و تعمق بود.

■ روزنامه نگار