■ محمد انصار

به گفته معاون محترم اداره کل میراث فرهنگی استان گلستان (خبرگزاری ایسنا- مورخ 17/9/1400) درخت چنار محله سبزه مشهد گرگان، در فهرست میراث طبیعی کشور ثبت شد. پیش از آن، پارک ملی گلستان، جنگل های سری یک شصت کلاته و آبشارهای شیرآباد به ثبت رسیده بودند. درگذشته شهر گرگان، به‌ویژه محلات قدیمی، چنارهای کهنسالی داشت. در سال 1350 سیزده تای آنها از جمله چنار محله سبزه مشهد، در فهرست میراث محلی ثبت شدند. سایر درخت‌ها شامل چنارهای خیابان معینی، باغ مقصودلو، باشگاه پاس، دخانیات، اداره املاک، پاسرو، پارک شهر، دبستان عنصری، سرچشمه، مصلی، دربنو و میخچه‌گران می‌شود. سال ها پیش، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان، برای چنار محله سبزه مشهد، پرونده ای درست کرد که گزارش آن، به کوشش فرشید معماریان نوشته شده بود. می‌خواستند که آن را ثبت کنند، اما گفته شد که تکیه متصل به آن، باید از بین برود. زیرا که اولاً ارزش معماری ندارد، ثانیاً حریم آثار تاریخی باید مشخص باشد وگرنه ساخت و سازهای ناهمگون، به زیبایی اثر آسیب می‌رساند. قبلاً این اشتباه را، در خانه های تاریخی باقری و دائمی دیدیم. ثالثاً اتصال دیوار به تنه درخت، برای این میراث ارزشمند، زیان آور است. البته متولیان تکیه قصد آزار درخت را نداشتند. تاکنون شاخه ای از آن را قطع نکرده اند. آن ها می گویند که با ساخت تکیه، احتمال نگهداری چنار، بیشتر است، زیرا هر آسیبی که به درخت برسد، تکیه هم آسیب خواهد دید. آنگاه آن ها پیگیر ماجرا خواهند شد. یعنی آنها با این کار، می‌خواستند درخت را به حریم خود بیاورند. ولی اگر آن تنها بماند هر زمانی احتمال دست درازی و قطع آن، توسط افراد حقیقی و حقوقی هست. ضمناً علمای قدیمی شهر، تخریب تکیه امام حسین (ع) را کاری ناپسند می‌دانند. با این حال این درخت چنار، بدون تخریب تکیه، ثبت شد. متأسفانه در همین 50 سال اخیر،  آن سیزده چنار نامبرده شده، با سقوط یا بریدن ، از بین رفتند. همچنین چنارهای مصلی، قبرستان سید باقر، مدرسه عمادیه، ضلع جنوبی مسجد جامع، کنار مقبره میرکتولی، کنار مسجد حاج آقا کوچک و سرپیر، بقعه امامزاده نور و... اگرچه ثبت نشده بودند، اما اثری از آن‌ها نیست. امروزه بخشی از چنار محله سرچشمه باقی مانده و سال ها پیش، بخش دیگری از آن سقوط کرد. از این رو چنار سبزه‌مشهد، آخرین بازمانده چنارهای قدیمی است که پیشینه 400 ساله دارد. از آنجا که چنار، از عناصر اصلی بافت محلات تاریخی است امروزه یکی از برتری های محله سبزه مشهد بر سایر محلات، همین درخت چنار است. احتمال دارد که پس از کاشت آن، تکایا در اطرافش ساخته شده باشند زیرا همگان تلاش می‌کنند که مکان دینی را در جای مناسبی بسازند که پیرامون درخت چنار، یکی از آن ها می‌تواند باشد. این درخت با بیش از 20 متر ارتفاع، برگ های پهنی دارد. احتمالاً سایر چنارهای شهر این ویژگی را نداشتند. آن در برابر باد، باران و زلزله، مقاوم بوده که تاکنون مانده است. امروزه ریشه اش در آسفالت فرو رفته است که مانع آبرسانی به آن می‌شود. اما در گذشته در مسیر قناتی بوده که از محله سرچشمه به سوی سبزه‌مشهد می‌آمد و از آن‌جا به سمت دباغان می‌رفت. اثری از آن قنات نیست حدوداً 20 سال پیش، آثار آن در زیر زورخانه پوریای ولی که در 10 متری آن قرار داشته، پیدا شد. پنجره اتاق خانه پدری نگارنده به سوی این درخت باز می‌شود. اینجانب به یاد دارم که تابستان ها، آنجا پاتوق جوانان محله بود زیرا در فصل گرما، هوا را خنک می‌کند. اگرچه تکیه متصل به آن ارزش معماری ندارد، اما پیشینه طولانی دارد. در سندی گفته شده که این تکیه در سال 1284 خورشیدی به کوشش کربلایی کریم ساخته شده بود و به آن، تکیه وصل به چنار می‌گفتند. اما متولیان آن می گویند که واقف تکیه، کربلایی محمد کریم شَعربافان (جدّ خانواده های نهفته استرآباد) است که حدوداً به دویست سال پیش، برمی گردد. درگذشته، کنار آن مغازه کوچکی بود که در آنجا مردی به نام کربلایی حسین کار می‌کرد. این مکان، حدوداً در اوایل انقلاب اسلامی، گسترش داده می‌شود و سپس بر روی آن خانواده‌های شفیعی، تکیه دیگری می‌سازند.

در پایان، چند نکته را می گویم:

1- اگر نمای ساختمان تکیه، به شکل سنتی بود، زیبایی درخت، بهتر نمایان می‌شد. زیرا محله سبزه مشهد به خاطر داشتن عناصر تاریخی و مهم مانند قدمگاه امام حسن عسکری، مصلی، آرامگاه لطفی، زورخانه پوریای ولی و ... جای پر رفت و آمدی است. همه آن را می‌بینند. ضمناً از آن برای کارهای فرهنگی بهره گرفته شود نه تجاری!

2- ثبت درخت در فهرست میراث طبیعی کشور، کاری بود که انجام شد. اما حفاظت از آن، کاری پایان ناپذیر است.

3- در تابلویی مشخصات آن نوشته شده و در همان محل نصب شود.

4- استان های دیگر، چنارهای کهنسال دارند که آن ها هم ثبت شده اند. شاید آنها ویژگی های چنارهای شمال کشور را نداشته باشند. این تلاش پژوهشگران را می‌خواهد که آن را روشن کنند.

■  پژوهشگر