مریم جعفری- موسیقی از قدیم در جان مردم سرزمین گرگان رخنه کرده است. سال هاست که مردم این سرزمین با نوازش تارهای ساز خود ،  اسب های ترکمن و مرال های جنگل هیرکانی را رام کرده اند. تنوع زیستی در این منطقه موجب شده گونه های مختلف موسیقی در گلستان وجود داشته باشد. در این میان موسیقی ترکمن از سابقه ی زیادی در این خاک برخودار است و حفظ این میراث ضرورت زیادی دارد. در پاییز سال جاری و در شانزدهمین جلسه کمیته بین دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس، دوتار ترکمن در فهرست آثار جهانی ثبت شد. به این بهانه و به منظور ارزش نهادن به موسیقی ترکمن گفتگویی داشتیم با موسی جرجانی، پژوهشگر، نویسنده و نوازنده دوتار ترکمن، که خواندنش خالی از  لطف نیست.

در خصوص دوتار ترکمن توضیحاتی بدهید؟

دوتار ترکمن، بيان كننده بخش هايي از تاريخ ، فرهنگ و زندگی نا نوشته اقوام مختلف تركمن است. موسيقي تركمن، بيان كننده شادي‌ها و غم‌هاي آنان و در عين حال بيان كننده زيبايي‌هاي طبيعت و بيان داستان‌هاي كوچ عشاير، از نقطه‌اي به نقطه اي ديگر و به دنبال گوسفندان، براي يافتن آب و علف، براي چرانيدن گوسفندان، به دنبال تلاش و كوشش و در نهايت يافتن زندگي بهتر و راحت‌تر براي خود و فرزندان است.دوتار، تنها گواه و شاهد اين حركت‌هاي تاريخي و زندگي پرفراز و نشيب قوم تركمن، در آسياي مركزي و در سرزمين ايران بزرگ است. امروزه، صداي پاي تاخت اسب‌هاي چابك و زيباي تركمن در دل صحرا، ضربه‌هاي دستان زنان و دختران قالي باف، بر تار و پود قالي، صداي يكنواخت و موزون پاروي ماهيگيران، در تلاطم امواج درياي خزر و بالاخره ضربه‌هاي دستان نوازنده دوتار، همه صداها در يكسو ، هماهنگ با يكديگر و در يك جهت حركت مي‌كنند و هارموني مشخص زندگي را دارند و آهنگ زندگي را مي‌نوازند.در اينجا هر شنونده‌اي با شنيدن آهنگ دوتارتركمن، با آن همگام و همراه مي‌شود و بي‌اختيار از صداي دوتار تعقيب مي‌كند، زيرا صداي خواننده و نوازنده دوتار، همانند امواج دريا، وجود انسان را تصاحب و تسخيرمي‌كند و مجذوب مي‌نمايد، كه اين مسأله راز اعجاز دوتار ترکمن نام دارد. هنرمند خلاق و افسونگر تركمن با دوتار خود طوفاني در وجود انسان به‌پا مي‌كند كه، كسي نمي تواند در برابر اين طوفان مقاومت كند و مجبور مي‌شود كه بي اختيار تحت تأثير آن قرار بگيرد، عكس‌العمل نشان بدهد، بگريد و به يا بخندد، بنابراين هرگز نمي‌توان در برابر اعجاز دوتار تركمن، بي تفاوت بود و يا به آساني از كنار آن گذشت.

آیا در مناطق و در بین قبایل مختلف ترکمن ساخت آن متفاوت است؟  

ساخت اسکلت دوتار در بین همه قبایل ترکمن یکی است، اما دستگاه ها و مضامین آن متفاوت است.

اسکلت دو تار از دو بخش بدنه(کادی) و دسته ساخته می شود؛ بدنه دوتار از جنس درخت «توت» است و دسته آن از جنس درخت آلو و یا زرد آلو ساخته می شود و دو عدد تار فلزی دارد که این تار ها در قدیم از نخ ابریشمی استفاده می شده و دوتار مرحوم اولیا قلی بخشی، ساکن درگز از جنس نخ ابریشمی بوده است. ترکمن ها به دوتار «تامدرا» نیز می گویند زیرا سازندگان اولبه دوتار نخست قطعه چوب درخت توت را در داخل تنور گرم می گذاشتند تا آب چوب و رطوبت آن گرفته شود  و آنوقت استادانه با وسایل خود آنرا از داخل و خارج می تراشیدند تا بدنه دوتار ساخته شود. هر قدر بدنه خشک باشد صدای دوتار گیرا تر می شود، دسته دوتار از جنس درختان دیگر مثل آلو و یا زردآلو ساخته می شود. روی دسته دوتار 13 سیم دایره شکل و به فاصله معین کار گذاشته می شود و به «پرده» معروف است و هر دوتار 13 پرده دارد که دستگاه های چهار گانه موسیقی ترکمن بنام های:  قرق لر، مخمس، نوایی و تشنید که توسط این پرده ها تقسیم بندی می شود و نوازنده با استفاده از این پرده ها، آهنگ مورد نظر خود را می نوازد.

تفاوت آن با دوتار کتولی و خراسانی چیست؟

در خصوص تفاوت دوتار کتولی و خراسانی با دوتار ترکمن باید گفت که دوتار کتولی و خراسانی نمونه و تکرار دوتار ترکمن است که در طول تاریخ از دوتار ترکمن الهام گرفته شده و دستگاه های آن یکی است و فرقی با هم ندارد، اما موسیقی خاص محلی با زبان محلی از آن استفاده می شوند.

در خصوص نوازندگان شاخص دوتار ترکمن توضیح بدهید. چه کسانی در گذشته بودند و در حال حاضر چه کسانی هستند؟

در طول تاریخ خوانندگان و نوازندگان زیادی در میان ترکمن ها بودند، اما تعداد اندکی از آنان در ذهن مردم باقی مانده است و جاودانه شده اند.   استاد مرحوم نظرلی محجوبی، بزرگترین و مشهورترین خواننده و نوازنده ترکمن از روستای چای قوشان گنبد است.او شاگردان زیادی تربیت کرده که معروف ترین آنان مرحوم منصور صبوحی و اراز کلته از گنبد است.استاد مرحوم خوجه باغشی از روستای قره قاشلی بندر ترکمن و استاد مرحوم قزاق پنق از سیمین شهر، استاد رحمان  قلیچ یمودی از روستای یموت لر بندر ترکمن، استاد مرحوم اراز محمد آرخی و استاد مرحوم رحیم خیوه لی از آق قلا، استاد مرحوم عاشور محمد خیوه ای، استاد مرحوم منطق دیبایی و استاد مرحوم خوجه شرقی از گمیشانخوانندگان و دوتار نوازان مشهور ترکمن طی نیم قرن گذشته بودنه و بعضی هستند.در حال حاضر استاد دکتر مجید تکه، اراز محمد شیر محمدلی، مناد آهنگری، یوسف دیبایی، آنا بردی وجدانی و گلدی نژاد از گنبد جزء خوانندگان و نوازندگان مشهور دوتار هستند و همچنینی استاد شیخی پنق از سیمین شهر، خالد سعادتی از روستای سارجه کر گنبد و عبدالمناف ارازیان از گلیداغ مراوه تپه و  حاجی محمد ایری از بندر ترکمن و ... از پیشگامان موسیقی سنتی ترکمن هستند.

به نظر شما به عنوان یک کارشناس موسیقی، آیا ارزش های واقعی این ساز در کشور حفظ شده و به جایگاه واقعی خود در صنعت موسیقی رسیده است؟

ارزش های واقعی این ساز و هنرمندان آن آنطوری که باید و  شاید هرگز مورد توجه مسئولان قرار نگرفته و به آنان توجه ای نشده است. این هنرمندان موسیقی اغلب در فقر و بدبختی زندگی و امورات خود را گذرانده و می گذرانند. هرگز از طرف مسئولان برای آنان کلاس آموزشی نگذاشته و حق الزحمه ای بابت حرفه نوازندگی و خوانندگی به آنان پرداخت نشده است. چند سال پیش به تعدادی از افراد بالای 60 سال مستمری اندکی وضع شده که چندان قابل توجه  نبوده است.  مسئولان به این ساز توجه ای ندارند و حتی ثبت ملی نشده و کشور ترکمنستان آنرا به نام خود ثبت جهانی در نزد یونسکو کرده است. بنابرانی جایگاه این ساز گرچه در نزد مردم عزیز و محترم است، اما جایگاه ملی خود را نیافته است.

معمولا ترکمن ها در چه موقعیت هایی دوتار می نوازند؟

ترکمن ها در هنگام عروسی ها و جشن ها و بطور خانه نشینی، از دوتار استفاده می کنند و به ساز و آواز بخشی ها گوش می دهند. اما متاسفانه با ورود موسیقی و فرهنگ کاذب غربی طی نیم قرق گذشته، اصالت موسیقی سنتی ترکمن از بین رفته و جوانان به موسیقی غربی و ترکی استانبولی گرایش دارند و موسیقی سنتی کم کم از بین می رود و کسی هم به دادش نمی رسد.

در خصوص ثبت جهانی دوتار ترکمن توضیح بدهید. چه مراحلی را پشت سر گذاشت تا ثبت شد؟ چه زمانی این اتفاق اقتاد؟

در حال حاضر دوتار در بین ترکمن های ایران، ترکمنستان، افغانستان و ترکیه و همچنین ترکمن های جمهوری های آسیای میانه رواج دارد. ترکمنستان که چون خودش کشور مستقلی است به آموزش موسیقی در رشته های مختلف هنری و به هنرمندان موسیقی سنتی توجه ویژه ای دارد و به نوشته یاشار نیازی، دوتار ترکمن توسط دولت ترکمنستان نزد یونسکو ثبت جهانی شده و این درحالی است که دولت ترکمنستان نام مختومقلی شاعر و عارف نامدار ایرانی را که زادگاهش در روستای حاجی قوشان گنبد و آرامگاهش در روستای آق تقای مرائوه تپه قرار دارد در نزد یونسکو  بنام خود ثبت نماید.  برای ثبت یک اثر معنوی نا ملموس مثل انواع اقسام آداب و رسوم و داشته های معنوی اقوام ایرانی، اول این موضوعات توسط کارشناسان میراث فرهنگی شناسایی و بعد آن موضوع را پژوهش می کنند تا به ثبت ملی برسانند.در اداره میراث فرهنگی بخش مخصوصی و فرم مخصوصی هست که کارشناسان آن بخش تاکنون موارد زیادی را ثبت ملی کرده اند و بعد همه این موارد در وزارت میراث فرهنگی جمع شده و برای ثبت جهانی آن اقدام می کنند؛ مثل برج تاریخی گنبد که ثبت جهانی شده است.

با توجه به ارزش موسیقی ترکمن آیا این موسیقی به صورت آکادمیک آموزش داده می شود؟ چه نظری در این خصوص دارید؟

بله آقای جیحون گلدی نژاد فرزند استاد غفار گلدی نژاد چند سالی برای تحصیلات موسیقی در رشته دوتار نوازی به عشق آباد ترکمنستان رفت و در دانشگاه آن شهر موسیقی خواند و دکترای موسیقی دریافت نمود و حالا در گنبد کلاس موسیقی بصورت آکادمیک دارد و شاگردان زیادی هم دارد. قبل از آن موسیقی بصورت غیر آکادمیک توسط استادان موسیقی در شهر هایی مثل گنبد، آق قلا،  بندر ترکمن و مراوه تپه برگزار می شده است و هنوز هم در بعضی نقاط ترکمن صحرا این نوع کلاس ها دایر است و این هنرمندان با هزینه خودشان کلاس را اداره می کنند.

توصیه ای برای مسئولان میراث فرهنگی دارید؟

چند سال پیش میراث فرهنگی خراسان شمالی که ترکمن های زیادی در آن جا زندگی می کنند با استفاده از شخصیت های فرهنگی ترکمن آن استان، نسبت به ثبت تعدادی از فرهنگ معنوی ترکمن اقدام کردند؛ در حالی که این اتفاق باید در استان گلستان رخ می داد. بعد از آن میراث فرهنگی مرا به بخش مردم شناسی دعوت کرد و بنده صد نمونه از فرهنگ معنوی قوم ترکمن را به صورت مکتوب در اختیار آن ها قرار دادم. پس از بررسی 50 مورد آن قبول شد و سپس در یک غربالگری 30 مورد برای کار پذریرفته شد که در نهایت 15 مورد آن با تلاش بنده به ثبت ملیرسید.بعد از گذشت زمانی کوتاه این موضوع پیگیرینشد و باقی مواردی که من مطرح کرده بودم ثبت نشده باقی ماند. دوتار و کمانچه ترکمن و موسیقی ترکمن هم جزء همان موارد بود که متاسفانه در آن سال ها عملی نشد.در نهایت لازم به ذکر است که  ثبت آثار تاریخی و فرهنگی این منطقه نیازمند عزم جدی مسئولان استانی است.گفتنی است برج تاریخی قابوس، کمانچه ایرانی، دوتار ایرانی، جنگل های هیرکانی،  راه آهن سراسری ایران و ایستگاه های بندرگز، بندر ترکمن و مسیر ریلی آن جزو آثاری از استان گلستان هستند که پیش از این در فهرست میراث جهانی  ثبت شده اند. وجود آثار تاریخی سرزمین گرگان در فهرست میراث جهانی می تواند مسیر توسعه زیرساخت های گردشگری و حفاظت ازمیراث فرهنگی استان را هموارتر کند. ایجاد این بسترهای مناسب برای ارتقا گردشگری  می تواند موجب توسعهاقتصاد جامعه شده و به این منظور ضروری است که  توجه به آثار ملموس و ناملموس گلستان در دستور کار مسئولان قرار گیرد.