مریم جعفری: از میدان شهرداری به سمت خیابان امام خمینی که بروید، با خیل عظیمی از دستفروشان مواجه می شوید. تقریباً تمام پیاده رو را زنان و مردان دستفروشی پر کرده اند که با فروش گل های آپارتمانی، سبزی و میوه های فصل روزگار می گذرانند. در ابتدای خیابان، 15 متری پاسرو است. یک خیابان با سابقه تاریخی که در سال های اخیر محل گذر اتومبیل ها از خیابان خمینی به شهدا بوده و بار ترافیکی میدان شهرداری را کم می کرد.

بخاطر حضور ماهی فروشان و آبراهه ای که در اثر پاک کردن ماهی ها راه افتاده، ورود به 15 متری دشوار است و بدون برخورد با عابرین امکان ورود به خیابان وجود ندارد. صدای فریاد دستفروشان به قدری بلند است که پس از ورود برای لحظه ای علت حضورت را در کنار آن جمعیت عظیم فراموش می کنی. بعد از چند لحظه حضور در خیابان، با نگاهم رد مردم را دنبال کرده و با نگرانی ماسک دولایه ام را روی بینی محکم کردم تا مبادا از گوشه و کنارش ویروسی وارد شود. سر برگرداندم و با یکی از کاسب های خیابان پاسرو رو برو شدم. مردی میانسال که سال هاست در این خیابان مشغول فروش کارت عروسی است. به گفته خراسانی پدرش طی سال ها در 15 متری پاسرو به کار چاپ مشغول بود و اکنون، وی و فرزندش راه او را ادامه می دهند. پس از اینکه خراسانی قصدم را از حضور در خیابان فهمید، من را در بازدید از خیابان همراهی کرد و پس از یک بررسی از وضعیت فاضلاب، استقرار دستفروشان و کانکس های غذا در خیابان، با نارضایتی گفت: شهرداری قصد داشت این مکان را به خیابان غذا تبدیل کند و حالا اینجا خیابان عذاب شده است. از تلخی کلامش می توان سختی هایی که بابت اجرای این طرح متحمل شده را فهمید. علت حرفش را جویا شدم و کاهش درآمد کاسبان 15 متری به دلیل غیرعبوری شدن آن و وجود کانکس های غذا که دید مشتریان را کور می کند و هم چنین بوی بد فاضلاب در خیابان از دلایل نارضایتی مجتبی خراسانی بود. طبق گفته های این کاسب، عدم شیب مناسب در خیابان باعث شد تا فاضلاب مغازه دارها به منشا اصلی متصل نشود و در یک نقطه ثابت قرار گیرد. این دلیلی برای بوی نامساعد 15 متری پاسرو بود. اما معاون حمل و نقل، زیربنایی و ترافیک شهرداری گرگان علت این بوی تعفن را عدم اتصال فاضلاب مغازه ها به فاضلاب شهری عنوان کرد. طبق سخنان مرتضی فاضلی عارف، بسته بودن روی جداول موجب شده تا زباله هایی که توسط مغازه دارها و دستفروشان به داخل جدول ها ریخته می شود در جداول دپو شده و بوی تعفن خیابان را در برگیرد. به گفته وی دو راه برای رفع این معضل وجود دارد، یکی اینکه دستفروشان و مغازه دارها بهداشت را رعایت کرده و زباله های خود را داخل جوی نیندازند و دیگری روباز کردن جداول است که این امر زیبایی و منظر خیابان را دچار اختلال می کند.

 به نظر می رسد رفع بوی تعفن 15متری پاسرو مسئله دشواری نبوده و با همکاری مسئولان مربوطه و مردم می توان این معضل را رفع کرد. شست و شوی به موقع جداول، اتصال شبکه های آبرسانی مغازه ها به فاضلاب شهری و عدم ریختن زباله به داخل جدول ها می تواند تاثیر زیادی در رفع بوی تعفن این خیابان داشته باشد.

پس از گذر از کنار کانکس های چوبی که غذاهای فوری را به دست خریداران بی شمار و بی ماسک خود می رساندند و از بین جمعیتی که برای خرید پیاز و سیب زمینی تجمع کرده بودند، به یک نانوایی برخوردم و علت تعطیلی آن را در وسط یک روز کاری جویا شدم. خراسانی علت تعطیلی نانوایی و تعداد زیادی از مغازه های 15 متری را ناتوانی در فروش و معضلات تحویل بار، به دلیل عدم حضور اتومبیل در خیابان، عنوان کرد. این کاسب خیابان پاسرو ادامه داد: نانوایی پیش از این متعلق به یکی از قدیمی ترین فروشندگان بازار بود. اما به دلیل بسته شدن راه و عدم ورود اتومبیل به داخل 15 متری، شفیعی مغازه را به یک نانوایی اجاره داد. با یک تماس از معین شفیعی صحت و سقم ماجرا را جویا شده و در کمال ناباوری این خبر صحیح بود. طبق سخنان این فروشنده گرگانی، وجود کانکس های غذا که روبروی مغازه وی قرار داشت به نوعی دید او را کور کرده بود و این امر موجب کاهش درآمد وی شد. شفیعی که سابقه 38 سال حضور در 15 متری پاسرو را دارد در گفتگو با خبرنگار گلشن مهر گفت: پیش از اجرای این طرح به همراه جمعی از کاسبان این خیابان به دیدار شهردار وقت گرگان رفته و عواقب آن را برای عبدالرضا دادبود عنوان کردیم اما این کار نتیجه ای در بر نداشت. این کاسب سابق خیابان پاسرو درگیری های بین دستفروشان که موجب آلودگی صوتی می شد را درکنار آلودگی محیط 15 متری از دیگر دلایل مهاجرت خود از این خیابان عنوان کرد.با گذری در خیابان و یک پرسش و پاسخ ساده از کسبه متوجه شدم که هیچکدام از کسبه خیابان پاسرو در تصمیم گیری برای اجرای این طرح مشارکت نکرده اند و یکی از مسائلی که شهرداری و شورای اسلامی شهر گرگان باید پاسخگوی آن باشند این است که چگونه ذینفعان پروژه و کسبه محل درتصمیم گیری این طرح که به معیشت آنان مرتبط است مشارکتی نداشته اند؟ و چگونه می توان این خطای بزرگ را اصلاح کرد؟ در حالی که شرط اول در موفقیت چنین پروژه هایی، مشارکت ذینفعان و همراهی آنان است.

خیابان غذا در شهرهای مختلف مکانی برای توسعه گردشگری و تفریح شهروندان بوده که این امر در خیابان غذای گرگان دیده نمی شود. از بین رفتن سیمای خیابان با حضور دستفروشان و زباله هایی که در اثر پاک کردن ماهی، میوه های گندیده و پوست پیاز در خیابان وجود دارد، پای هر گردشگری را از خیابان می بُرد. اگر گردشگر بتواند از ورودی خیابان که تعداد زیادی از مردم آن جا در حال تردد هستند، عبور کند و به داخل خیابان برسد، می تواند به سراغ یکی از کانکس های چوبی در وسط 15 متری رفته و با ترس کرونا، غذای فوری‌اش را به سرعت خورده و از طرف دیگر خیابان خارج شود. گردشگری در این خیابان هیچ معنایی ندارد و باید امیدوار باشیم که موجب ترک گردشگران از گرگان نشود.

به عقیده سیامک دربیکی، کارشناس  امور شهری وضعیت کنونی پروژه خیابان پاسرو، آیینه عبرتی از نتیجه یک مداخله غیرفنی در حوزه بافت تاریخی است که بر مبنای سلیقه شخصی مدیریت شهری وقت و بدون مطالعه کافی صورت گرفته است. دربیکی در گفتگو با خبرنگار گلشن مهر ، عدم استفاده مستقیم از تجربیات دیگر شهرها در زمان اجرای پروژه خیابان غذا را از دلایل ضعف اجرای این پروژه در گرگان عنوان کرد و  در ادامه گفت: در زمان پیاده سازی طرح موسوم به خیابان غذا،  تجربیات موفق و ناموفق طرح های مشابه در سایر شهرها وجود داشته و بدیهی است که برای چنین پروژه ای انتظار مطالعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از بدیهیات بوده است و نباید تنها به طراحی کالبدی و شبیه سازی رایانه ای بسنده می شد.

طبق سخنان این کارشناس امور شهری، موارد و سوالات زیادی در جریان اجرای این پروژه وجود دارد که شهرداری و شورای اسلامی شهر گرگان باید پاسخگوی آن ها باشند. مهم ترین مسئله این است که با وجود مشکلات روزافزون ناشی از کم تحرکی شهروندان و توصیه های بهداشت عمومی (کاهش فست فود و غذاهای آماده)، ایجاد خیابان غذا کدام سیاست را در سلامت شهری دنبال می کند و اصلاً ضرورت و اولویت آن در فقدان سایر برنامه های احیای بافت و همچنین با وجود گذر سنتی غذا در نزدیکی این محل (پاساژ شیرنگی) چه بوده است؟ یادمان نرود که یک هدف مهم از ایجاد پیاده راه ها، فراهم آوردن زمینه های تحرک بیشتر، قدم زدن و کمک‌ به شادابی و سلامت شهروندان است. دربیکی در انتها گفت: امیدوارم که از وضعیت پروژه پاسرو، ابتدا ارزیابی منطقی صورت گیرد و سپس با نگاهی همه جانبه و غیربخشی  راه حل های مؤثر انتخاب و اجرا شود. برای مثال، شاید ارزیابی نشان دهد که حضور دستفروشان در این خیابان می تواند نقطه قوتی باشد یا شاید هم نقطه ضعفی باشد. خوب است که این موارد به خوبی بررسی شود تا چنین خطاهایی در سایر پروژه ها به ویژه مداخلات در حوزه بافت تاریخی گرگان تکرار و موجب هرزروی منابع عمومی و ایجاد بی اعتمادی نزد شهروندان نشود.

حضور دستفروشان در خیابان غذا از مسائلی هست که سیامک دربیکی نیز به آن اشاره کرد. با نگاهی گذرا به فروشندگان نعلبندان می توان نارضایتی از حضور دستفروشان را در 15 متری پاسرو متوجه شد. یکی از فروشندگان جوان بازار نعلبندان که اصلی ترین محل فروش میوه و تره بار در شهر گرگان است اعتراض خود را با جلو آوردن سبدهای میوه و بند آوردن خیابان نشان داده است. این فروشنده علت این کار خود را جلب توجه مسئولان عنوان کرد و به عقیده وی سرپیچی از مقررات می تواند عاملی برای دخالت مسئولان در رفع موانع این منطقه باشد. به انتهای بازار نعلبندان رسیده و با یکی از فروشندگان با سابقه بازار که عضو شورای بازار نیز است، به گفتگو نشستم. خلیل پولاد به نیابت از باقی فروشندگان نعلبندان، از فروش کم محصولات و اجاره بهای بالای مغازه ها سخن گفت. به عقیده وی استقرار دستفروشان در 15 متری پاسرو، تعادل بازار را بهم ریخته است. این کاسب شهر گرگان ادامه داد: زمانی که شهرداری 15 متری را به خیابان غذا تبدیل و از حضور اتومبیل در خیابان جلوگیری کرد، آن مکان به محلی برای استقرار دستفروشان تبدیل شد. پولاد در ادامه افزود: شهرداری مکان های زیادی را در سطح شهر برای جانمایی دستفروشان مشخص کرده اما آن ها به آن نقاط نمی روند چون 15 متری پاسرو مرکز شهر است و اینجا درآمد بسیار بالایی دارند. به عقیده این عضو شورای بازار نعلبندان عدم جدیت شهرداری در اجرای احکام موجب شده تا دستفروشان به مکان هایی که برای آن ها در نظر گرفته شده منتقل نشوند. پولاد ادامه داد: در شرایطی که مغازه داران نعلبندان زیر ذره بین ادارات مربوطه هستند و باید پاسخگوی مراجع زیادی باشند و همچنین با پرداخت اجاره بها، مالیات و سایر هزینه های فروش به سختی روزگار می گذرانند، دستفروشان در چند قدیم بازار مشغول فروش محصولات خود بوده و با برهم زدن نظم شهر و بازار سیمای شهر را دچار اختلال می کنند. وی از تشکیل جلساتی با اعضای فعلی و سابق شورای اسلامی شهر گرگان خبر داد و طبق سخنان او تصمیم بر این شد دستفروشان مستقر در 15 متری پاسرو ساماندهی شوند. این کاسب گرگانی سخنانی در خصوص انتقال دستفروشان به داخل پارکینگ 15 متری پاسرو عنوان کرد که به عقیده وی این طرح شورا اصلاً تصمیم درستی نیست و تفاوتی در اصل ماجرا که میزان درآمد و فروش کاسبان نعلبندان است ایجاد نمی کند. در جلسه ای که روز سه شنبه مورخ 3 اسفندماه 1400 اعضای شورای بازار با اعضای شورای اسلامی شهر گرگان و سایر مسئولان ذیربط داشتند قرار بر این شد تا موانع موجود بر سر راه کاسبان نعلبندان رفع شود اما گویا در این جلسه موارد دیگری که درخواست بازاریان نبوده مطرح شد و به تصویب اعضای شورا رسیده است. مشغول گفتگو با این کاسب بودیم که یکی دیگر از فروشندگان بازار نعلبندان وارد فروشگاه پولاد شد. وی پس از مطلع شدن از ماجرا از معضلات موجود در بازار گلایه کرد و نحوه برخورد نادرست ماموران سد معبر را دلیلی برای عدم ساماندهی دستفروشان عنوان کرد. این فروشنده تره بار مدعی شده که برخی از دستفروشان برای استقرار در این نقاط هزینه های بی موردی صرف می کنند تا کسی مانع کار آن ها نشود. او از اجاره بهای بالا در بازار نعلبندان سخن گفت و ادامه داد: پس از استقرار دستفروشان در 15 متری پاسرو، درآمد ما به طرز محسوسی کاهش یافت. پرداخت اجاره بها، پرداخت قبوض آب و برق، مالیات، کارت های بهداشت و ... با این درآمد غیرممکن است.

گویا تنها راه حل این مشکل، برگرداندن 15 متری پاسرو به حالت سابق است. اگر ورودی و خروجی خیابان باز شده و تردد مجدداً در 15 متری آغاز شود، دستفروشان مجبور به جابجایی هستند. اما این عمل عواقب زیادی خواهد داشت و شهرداری بابت غیرکاربردی شدن کانکس های غذا، تخریب سنگفرش های خیابان و جمع آوری تیرهای برق از سطح 15 متری، متحمل ضرر و هزینه های زیادی می شود.

 پس از گفتگو با کاسبان بازار نعلبندان پای صحبت های معاون خدمات شهری شهرداری گرگان نشستم. احمد سالاری کرونا را که دلیلی برای تعطیلی برخی از مشاغل بود، مقصر افزایش دستفروشان در سطح شهر دانست که این امر دلیلی بر عدم کوتاهی شهرداری برای ساماندهی دستفروشان و خارج شدن خیابان غذا از کاربری اصلی آن نیست. به عقیده وی عده زیادی از مردم پس از شیوع ویروس کرونا دچار مشکلات معیشتی شدند  که چاره ای جز دستفروشی برای آن ها باقی نمانده بود. این دستفروشان در اکثر نقاط شهر گرگان حضور دارند که شهرداری چندین بار اقداماتی برای ساماندهی آن ها انجام داده است. سالاری از ایجاد بازارچه هایی برای استقرار آن ها در نقاط مختلف شهر سخن گفت و ادامه داد: در پاسداران محلی برای استقرار سبزی فروشان و در خیابان شهید رجایی بازاری با ظرفیت حضور 100 دستفروش، ایجاد شده اما آن ها از این مکان استقبال نمی کنند و در نقاط پرتردد شهر مستقر می شوند.  معاون خدمات شهری شهرداری گرگان یکی از عوامل گسترش دستفروشی در گرگان را همکاری مردم با آن ها عنوان کرد. به اعتقاد وی اگر مردم از آن ها خرید نکرده و برای تهیه نیازهای خود به فروشگاه ها مراجعه کنند، فرهنگ دستفروشی در شهرستان برچیده می شود. سالاری همچنین از ایجاد بازارچه های محلی در سال 1401 خبر داد و در این خصوص گفت: ایجاد بازارچه های محلی در سطح محلات شهر با اولویت محله های کم برخودار در دستور کار ما قرار دارد و قصد داریم برای جلوگیری از استقرار دستفروشان در یک نقطه خاص، آن ها را به سطح محلات منتقل کنیم. در این صورت دسترسی مردم به دستفروشان آسان تر می شود و  در عین حال فروش آن ها پایین نخواهد آمد.

با توجه به شرایط بد اقتصادی جامعه، نیاز است که بازار به تعادل برسد و هم بازاریان و هم دستفروشان به صورت برابر و مساوی از بازار بهره ببرند. احداث و تقویت بازارچه های محلی می تواند راهکار مناسبی برای ساماندهی دستفروشان و جلوگیری از تجمع آن ها در یک نقطه باشد. اما به نتیجه رسیدن این عمل نیازمند یک برنامه مدون و بدون نقص و همچنین همکاری دستفروشان با مسئولان شهری است. پس از مطرح شدن این قضیه توسط سالاری معاون خدمات شهری شهرداری گرگان، حجت مقسم، رئیس کمیسیون خدمات شهری، فضای سبز و زیست شهری شورای اسلامی شهر گرگان در گفتگو با خبرنگار گلشن مهر از امکان بازنگری پروژه خیابان غذا سخن گفت. به عقیده این عضو شورای اسلامی شهر گرگان چنان چه دستفروشان در خیابان غذا مستقر نشوند، راهی خیابان امام خمینی می شوند. مقسم توسعه بازارچه های محلی و ایجاد یک مشوق برای انگیزه دادن به دستفروشان و استقرار آن ها در محل های جانمایی شده توسط شهرداری را راهکاری برای این رفع این معضل دانست. رئیس کمیسیون خدمات شهری شورای اسلامی شهر گرگان در یک تماس تلفنی با خبرنگار گلشن مهر درخصوص پاکسازی 15 متری پاسرو و رفع بوی فاضلاب در آن منطقه گفت: پاکسازی مداوم تنها راه برای رفع این معضل است که تا حدودی بوی بد فاضلاب را از بین می برد و رفع ریشه ای این مشکل نیازمند مراحل عمرانی فراوان و اعتبار زیادی است. پس از گفتگو با مسئولان مربوطه دوباره به خیابان امام خمینی (ره) برگشتم. بعد از پاسخ منفی به سوال یک دستفروش درخصوص پرتقال هایی که روی زمین ریخته شده بود، راهم را به سمت 15 متری پاسرو کج کردم و پس از برخورد با یک شهروند با نگرانی ماسکم را روی دماغم محکم کرده و با این فکر که بوی غذا چه زمانی در این خیابان خواهد پیچید از کنار مغازه های تعطیل خیابان غذا عبور کردم.