■  محمد انصار

 محله سبزه‌مشهد گرگان، سه تکیه قدیمی دارد. بعداً در کنار آنها، تکایای دیگری ساخته شدند. نخست پیرتکیه است که در جنوب قرار دارد. از سازنده و تاریخ ساخت آن، چیزی نمی دانیم. بیشتر محلات بافت تاریخی، تکیه‌ای با همین نام دارند که بنابر تاریخ شفاهی و معنای واژه‌ی پیر (کهنه، قدیمی) باسابقه تر از همه هستند. اما تکیه این محله، نشان ویژه ای دارد که هنوز مانند آن را در جای دیگری نیافتیم. سه سال پیش، هنگام مرمت و احیاء آنجا، سنگ مزاری را از زیر سکویش بیرون آوردند که درباره آن، کسی چیزی ننوشته و نشنیده است. آن سیاه رنگ، ارتفاعش حدوداً یک متر و 20 سانتی‌متر، نوکش تیز، کلفت، سنگین و محکم است. بلند کردن آن، آسان نیست. با پیشینه بالایی که داشته و سال‌ها در زیر خاک، پنهان شده بود، چندان آسیبی ندیده است؛ از نو ایستاده است. یک روی آن مشخصات متوفی و اشعاری آمده است که چندان خوانا نیست. اگر تاریخ وفاتش خوانده شود، می‌توانیم به نتایجی برسیم. بر روی دیگر، دعای ناد علیاً و نام معصومین نوشته شده است. جنس و ارتفاع آن، می‌رساند که او از اشخاص مهم بوده است، زیرا سنگ مزار افراد عادی، بزرگ و باشکوه نیست. نکته مهم اینجاست که بیشتر مردگان در کنار امامزادگان (عبدالله، نور و...) یا مساجد (سرپیر، جامع و...) و یا بیرون از شهر به خاک سپرده می‌شدند، اما او در کنار پیرتکیه و درخت چنار سبزه‌مشهد آرمیده است. شاید گورستان امامزاده مرادبخش (واقع در غرب پیرتکیه)، تا اینجا ادامه داشته و این مزار در درون آن بوده است. سالهاست که این گورستان، از بین رفته و تنها ده سنگ مزار کنار ضریح بجای مانده است. در سندی آمده که محله سبزه‌مشهد، تکیه‌ای به نام عباسخانی دارد. شاید در دوره‌ای، نام دیگر همین پیرتکیه بوده است. البته در برخی از اسناد، جای تکیه‌ی عباسخانی را، محله میدان گفته‌اند. همچنین قورخانچی می‌نویسد: «تکیه‌ی محله سرپیر معروف به عباسخانی است.» به نظر می‌رسد که در گذشته بیشتر محلات، تکیه‌ای به نام عباسخانی داشته‌اند. ناگفته نماند که عباس‌خان فرزند امامقلی‌خان است. او از فرمانروایان استرآباد در دوره‌ی قاجارها بود. راه‌پله‌ای در غرب پیرتکیه بود که از بین رفت و به جای آن، تکیه ای به کوشش اهالی محله‌ی نقارچیان ساخته شد و تاکنون به این نام مشهور است. اکنون سه خانواده این محله (مُهیمنی، دائمی و مفیدی) متولی آن هستند. در شرق آن، تکیه کوچکی هست که به کوشش خانواده امیرهوشنگ ایراندوست، مدیریت می‌شود. بر روی آن، تکیه درودگران (نجاران) با طول حدوداً 12 و عرض 6 متر و بام‌های سفالی و با پیشینه 70 ساله، قرار گرفت که یکبار در سال 1386 به کوشش اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و بار دیگر در سال 1398 به کوشش اداره کل راه و شهرسازی، بازسازی و مرمت شد. درگذشته، خانواده های پارسا و شامبیاتی از متولیان این تکیه بودند. دوم، تکیه میرعابدین است که وقف‌نامه‌ای به تاریخ سال 1273 هجری دارد. از سال 1394 خورشیدی، تصمیم گرفته شد تا برای بهسازی بخش‌هایی از بافت محلات قدیمی گرگان، کارهایی انجام شود. در اولین گام، این تکیه انتخاب شد، زیرا دست نخورده‌ترین تکیه محله سبزه‌مشهد بود. به سخنی دیگر، سایر تکایا، الحاقات یا اضافات داشتند. زمانی سیدباقر عقیلی متولی این تکیه بود. پس از او، فرزندش (سید محمود) عهده دار این کار شد که او هم کارها را به دامادش (حبیب الله شاهینی) سپرد. در کنار آن، تکیه خانواده نونهال قرار دارد.

سوم، تکیه‌ای است که در وسط محله به تنه‌ی درخت قدیمی چنار، چسبیده است، بدون اینکه به تکایای دیگر وصل شود. آن در سال 1284 خورشیدی، به کوشش کربلایی کریم حمامی ساخته شد و به آن، تکیه وصل به چنار گفته‌اند. متولیان آن می گویند که واقف تکیه، کربلایی محمدکریم شَعربافان (نهفته استرآباد) بود که حدوداً به دویست سال پیش می‌رسد. در گذشته، مغازه‌ی کوچکی بود که در آنجا مردی به نام کربلایی حسین کار می‌کرد. این مکان، حدوداً در اوایل انقلاب اسلامی، گسترش داده شد. خانواده های شفیعی بر روی آن، تکیه ای ساختند. در شمال پیرتکیه محله، سقاخانه امامقلی خانی و خانه وقفی محمدابراهیم عابدی استرآبادی بود. اگرچه این دو مکان، تکیه نبودند اما آنها را به تکیه تبدیل کردند. تکیه سقاخانه، همچنان فعال است و گروهی مدیریت می‌شود. اما آن خانه وقفی که محل تکیه خانواده‌های حزینی شده بود، از بین رفت. در طبقه‌ی بالا سقاخانه، تکیه خانواده‌های وزیری است که حدوداً از سال 1385 به کوشش کامران وزیری راه‌اندازی شد. در غرب آن، تکیه دیگری هست که متولی آن، خانواده‌های خراسانی، پورعلی و صادقی هستند. در کنار آن، تکیه جوانان است که دو طبقه دارد. این دو تکیه، حدوداً در سال 1340 خورشیدی ساخته شدند.

هزینه‌های تکیه‌های محله از سه جا پرداخت می‌شود:

1- برخی مانند پیرتکیه، درودگران و میرعابدین موقوفه ای دارند که از منافع آن، بهره می‌برند.

2- برخی با اجاره‌ی تکیه، این کار را انجام می‌دهند.

3- تکیه‌هایی که اجاره‌ی آنها کم است و کفاف هزینه‌ها را نمی‌دهد، با کمک خیرین اطعام می‌کنند.

■  پژوهشگر