بازتاب های خودکشی در رسانه
گفت وگو |
پریسا مسعودی_ ۱۹ شهریور روز جهانی پیشگیری از خودکشی است. همانطور که می دانیم، امروزه آسیب های اجتماعی آنقدر بارز شده‌اند که حال یک بیمار مزمن را پیدا کرده اند. در حال حاضر مهاجرت، حاشیه نشینی، طلاق و اعتیاد، خودکشی و فضای مجازی، جزو آسیب های اجتماعی اولویت دار استان گلستان به شمار می روند. خودکشی نیز رتبه ۲۱ را در بین استان های کشور دارد. خودکشی یکی از پیچیده ترین جنبه های رفتار بشری و یک اقدام آگاهانه آسیب به خود است که به مرگ منتهی می شود. هر مرگی که به علت خودکشی اتفاق می افتد حداقل 6 نفر دیگر را تحت تأثیر قرار می دهد. از این رو حساسیت موضوع را می توان درک کرد که نحوه کار خبرنگار و رسانه ها در انعکاس این پدیده چقدر ظریف و حساس خواهد بود، چرا که به تصویر کشیدن احساسات خودکشی در رسانه ها، می تواند به افزایش خودکشی های تقلیدی منجر شود.
گفت و گویی با دکتر غلامرضا خوش فر (جامعه شناس و پژوهشگر) در زمینه پوشش اخبار خودکشی در سطح رسانه‌ها داشته ایم که با هم می خوانیم.
آیا خودکشی یک پدیده اجتماعی است؟
خودکشی مانند دیگر آسیب های اجتماعی از منظرهای مختلفی بررسی می‌شود. روانشناسان، جامعه شناسان، زیست شناسان، و… دیدگاه های مختلفی به این پدیده دارند. اگر چه بسیاری، پدیده خودکشی را مسئله ای فردی می‌دانند اما، تحقیقات جامعه‌شناسان نشان می‌دهد که ماجرا کاملا اجتماعی است و به شرایط جامعه بستگی دارد که مهمترین عامل آن اختلال در سامان و انسجام اجتماعی است؛ یعنی ایجاد وضعیت بحرانی در اقتصاد، سیاست، فرهنگ و اخلاق که تمام امکان‌های فردی و اجتماعی را بر اکثریت شهروندان ببندد.
آیا بازتاب و پوشش اخبار رسانه ای مرتبط با خودکشی موجب ترویج و ترغیب این عمل در جامعه می شود؟ یا اینکه در جلوگیری از گسترش این آسیب اجتماعی موثر خواهد بود؟
انتشار اخبار خودكشي مانند تیغ دو لبه است؛ اگر ناشيانه باشد، مي‌تواند به شيوع اين آسيب اجتماعي منجر شود، اما اگر درست و آگاهانه باشد، مي‌تواند از وقوع خودكشي‌هاي ديگر پيشگيري كند. شیوه تهیه گزارش و نوع ادبیات آن اهمیت بسزایی دارد. گاه ممکن است نحوه نقل قول از فردی که خودکشی کرده با توصیف چگونگی خودکشی او، سبب ترغیب کسانی که مشکلات روحی دارند، بشود. روزنامه نگاران معمولاً باید اطلاعات مربوط به چگونگی وقوع مرگ یا حدس و گمان درباره دلایل خودکشی را حذف کنند. البته روزنامه نگاران حرفه ای به قوانین و ضوابط کاری خود آشنا هستند ولی اين روزها فقط روزنامه‌نگاران نيستند كه به توليد محتوا براي رسانه‌ها مي‌پردازند، گسترش رسانه‌هاي اجتماعی باعث شده هر یک از شهروندان برای خودشان خبرنگار باشند و در انتشار رویدادهای خشن نقش داشته باشند.
معمولا هر يك از افراد جامعه الگوهاي رفتاري دارند و برخي رفتارشان تقليدي است اما آيا ممكن است كسي جانش را پاي تقليد كردن بدهد؟
بله! این امکان وجود دارد. در هرمنطقه، طایفه یا خانواده ای، احتمالا کسی هست که از او به عنوان الگو و اسوه پیروی می کنند. اگر این شخص خودکشی کند، افراد بخصوص جوان ترها ممکن است در روش اجرا و ارتکاب، الگوبرداری کنند، چون خودكشي، مثل هر رفتار اجتماعي ديگر مي‌تواند از طريق يادگيري اجتماعي اتفاق بيفتد. اما معني‌اش اين نيست كه فردي كه هيچ زمينه‌اي براي خودكشي نداشته تنها با شنيدن خبر يا ديدن يك اتفاق برود و خودكشي كند. منظور ما افراد آسيب‌پذيری هستند که از گذشته آسيب‌هاي رواني، اجتماعي و معمولا زمينه افسردگي، مشكلات شديد خانوادگي، خشم و اضطراب شديد و زمينه‌هاي اجتماعي و اقتصادي را داشته‌اند؛
ممكن است با شنيدن اخبار اين حوادث همان رفتار را باز توليد كنند و دست به‌خودكشي بزنند. مثلا افرادی که افکار خودکشی را تجربه می کنند پس از تماشای فیلمی که در آن شخصیت اصلی با خودکشی می میرد، احتمال دارد ایده خودکشی خود را از آن شخصیت بگیرند.
پیامدهای قهرمان سازی افرادی که خودکشی می کنند
قهرمان سازی سبب الگوسازی غلط در جامعه و افزایش دامنه آسیب های اجتماعی می شود در حالی که در اسلام و ادیان دیگر خودکشی عملی حرام و نکوهش شده است. رسانه ها گاهی عمل خودكشي را مثبت، قهرمانانه يا گريزناپذير جلوه مي‌دهند. انگار فردي كه دست به چنين كاري زده، ناگزير به اين كار بوده و از او يك قهرمان، نمايش مي‌دهند و برجسته سازی این عمل باعث می شود قبح آن در جامعه ریخته شود. گاهي نيز از خودكشي به عنوان نوعي اعتراض اجتماعي ياد مي‌شود و اينكه اين فرد خشم خود به اجتماع را نجيبانه به سمت خودش برگردانده است. خودسوزی‌ها هم دارای پیامی ویژه برای افراد است و در واقع زجرآورترین نوع خودکشی هستند. خودسوزی زنان مخاطب خاص دارد و مخاطب آن پیام را دریافت می‌کند. در هرصورت وقتی تاییدی نسبت به خودکشی وجود دارد، تابویی که در اجتماع نسبت به آن وجود دارد شکسته می شود. درباره خودکشی چهره‌های مشهور هم اصلا نباید فرد را قهرمان جلوه داد؛ بلکه باید ارزش کارهای او را به اعتبار اندیشه‌ها و کارنامه اش بدانیم و ارج نهیم.
تصاویر خودکشی چقدر می‌تواند تاثیر گذار باشد؟
از آن جا که یکی از فرضیه‌های ارتباطات در زمینه تصویر است، هر تصویری سه بعد دارد؛ یک بعد، بعد اطلاعاتی است؛ یعنی چقدر تصویر با آنچه در طبیعت است، ارتباط دارد. بعد دوم، احساسی است؛ به این معنا که فرد با دیدن تصویر چه برداشت احساسی از آن می‌کند و بعد سوم اینکه این تصویر، فرد را به چه چیزی ترغیب می‌کند. بنابراین تصاویر در میزان اثرگذاری اخبار تأثیر بسزایی دارند. بگذارید پاسخ این سئوال را با این بیت زیبا شروع کنم، آن جا که جناب مولانا می فرماید:
آنچه يك ديدن كند ادراك آن
سالها نتوان نمودن با بيان
واقعیت هم این است، یک تصویر بسیار تاثیرگذارتر از نوشته است. ۷۵ درصد اطلاعاتی هم که ما کسب می کنیم از طریق حس بینایی و شنوایی است. از این رو فیلم و عکس های مربوط به مراسم سوگواری بازماندگان خودکشی منجر به سرایت آن می‌شود و نباید آن را انتشار داد و البته امروزها نقش شبکه های غیر رسمی و مجازی را در پخش عکس ها و فیلم ها نباید نادیده گرفت. چرا که انتشار عکس هایی با جزئیات کامل خودکشی، حتما روی سلامت روان افراد جامعه تاثیرخواهد گذاشت.