سيد حسن حسيني نژاد-  رحمت‌الله رجايي، نويسنده و پژوهشگر گرگاني معتقد است که نقش حکيم جرجاني در تکوين دانش پزشکي در ايران به عنوان پزشکي حاذق، کثيرالتأليف و فارسي‌نويس قابل توجه است و با تأليف کتاب «ذخيره خوارزمشاهي» دوران تجدد طب ايراني را به اوج خود رساند و امروزه زيست و خدماتش مي‌تواند الگو و سرمشقي تمام نشدني براي نسل جوان باشد. براي مردم کهن ديار گرگان و دشت، «حکيم جرجاني» تنها يادآور نام بيمارستاني در حوالي وروري غربي شهرشان و يا تابلو سر درب دانشگاهي کمي آن سوتر نيست؛ بلکه يادآور يکي از فخرآفرينان زيست بومشان است که نام نيکش تا به امروز همچنان زنده مانده و به ياد و افتخارات پُر شمارش، سالروز تولدش را از سال 1382 به نام روز علوم آزمايشگاهي (30 فروردين ماه) در تقويم رسمي کشورمان نام‌گذاري کرده‌اند.

ميراث حکيم جرجاني براي نسل جوان

سالروز تولد حکيم جرجاني در کنار آنکه فرصتي مغتنم است تا از تلاش و کوشش عزيزان فعال در عرصه علوم آزمايشگاهي و راهگشايان و رمزگشايان طبيبيان، مدافعين خط اول نبرد با بيماري‌ها و ديده‌بانان گمنام حوزه سلامت کشور تقدير و تشکر شود، فرصتي ارزشمند نيز براي تبيين دستاوردها و ميراث «حکيم جرجاني» براي نسل جوان به شمار مي‌رود.حکيم سيد اسماعيل جرجاني معروف به «حکيم جرجاني»، متولد 30 فروردين ماه 434 هجري قمري در جرجان (گرگان)، پزشک، آزمايشگر، پژوهنده و سرآمد در فلسفه، ادبيات و عرفان و پيشگام در تشخيص بيماري‌ها با روش آزمايش نمونه‌هاي انساني و پايه‌گذار مکتب ايراني در طب سنتي بود.اين حکيم صاحب نام، در سال 504 هجري قمري به خوارزم سفر کرد و پس از ورودش با مشاهده شرايط مردم خوارزم متوجه شد که علم پزشکي در آن سرزمين چندان رواج ندارد و اکثر مردم به دليل استفاده اشتباه، از غذاها و نيز آلودگي محيط شهر، به انواع بيماري‌ها مبتلا هستند.

بنيان‌گذاري مکتب ملي فارسي‌نويسي پزشکي

در نتيجه تصميم گرفت کتاب ارزشمندنش «ذخيره خوارزمشاهي» را به زبان فارسي تأليف کند. کتابي درخشان که علاوه بر يک اثر علمي برجسته، قدمي براي بنيان‌گذاري مکتب ملي فارسي‌نويسي و نيز اثري جامع و قابل فهم بود که بسياري از جملات، توصيه‌ها و اصطلاحات مندرج در آن، بعدها در علوم پزشکي کاربرد وسيعي يافت.با نگاه و مرور اخبار و مطالب منتشر شده در بستر مجازي در دو دهه قبل، کمتر رد و نشاني از اين حکيم فرزانه در ميان سطور به تحرير در آمده و يا افکار عمومي به چشم مي‌خورد. حتي به نقل از بسياري از مردم منطقه، تا پيش از آنکه در اوايل دهه هشتاد شمسي نام بيمارستاني تازه تأسيس در گرگان به نام «حکيم جرجاني» انتخاب شود، کمتر کسي نامي از او شنيده بود و يا نهايت ميزان شناخت افراد به نامش و کتاب ماندگارش «ذخيره خوارزمشاهي» محدود و خلاصه مي‌شد.

حکيم حاذق همچنان گمنام است

اما در گذر زمان و شناسايي منابع و به تحرير در آمدن يادداشت‌ها و مقالاتي درباره اين حکيم حاذق و نيز رجوع عميق‌تر پژوهشگران به منابع قابل دسترس، نام و خدماتش بيش از پيش در جامعه شناخته شد؛ هر چند هنوز هم بسياري از دانايان، صاحب‌نظران و پژوهشگران باور دارند، همچون بسياري از مشاهير و مفاخير ديار گرگان و استان گلستان همچنان اين چهره فرهيخته نزد افکار عمومي گمنام است. در همين راستا و به بهانه سالروز ميلاد اين چهره فخرآفرين گرگان زمين، به سراغ رحمت‌الله رجايي، نويسنده و پژوهشگر گرگاني که مجموعه 3 جلدي پژوهشي و ماندگار «پزشکي در سرزمين گرگان» را قلمي و روانه بازار نشر کرده است، رفتيم. اثري در حدود 1700 صفحه که به همت انتشارات پيک ريحان منتشر و در سالي که گذشت به عنوان يکي از کتاب‌هاي «برگزيده کتاب سال استان گلستان» معرفي و انتخاب شد.رحمت‌الله رجايي که صفحاتي از اين اثر ارزشمندش به «حکيم جرجاني» اختصاص يافته است، درباره اين چهره شاخص و خدماتش مطالبي خواندني را عنوان کرد که در ادامه از نظر مخاطبان مي‌گذرد.

زندگي و زمانه حکيم جرجاني

رحمت‌الله رجايي ضمن تبريک زادروز حکيم جرجاني و روز علوم آزمايشگاهي، گفت: حکيم جرجاني در دوره‌اي به دنيا آمد که بعد از يک دوره کشمکش طولاني ميان ترکان غزنوي (مسعود) و سلجوقي (طغرل)، سرانجام در نبرد دندانقان، کفه ترازو به نفع سلجوقيان چربيد و غزنويان با همه شکوه و قدرت تهاجمي به پايان راه خود رسيدند. زمان رشد و نمو «حکيم جرجاني» توأم با سال‌هايي بود که سلجوقيان در اوج قدرت بودند و فضاي فرهنگي آن عصر، در واقع آميزه‌اي از گرايش‌هاي علوم عقلي از يک سو و تشديد احساسات و تعصبات و تبليغات مذهبي از سوي ديگر بوده است.وي افزود: حکيم جرجاني در شهر تاريخي جرجان رشد و نمو کرد و از مدارس آن بهره جست. او همچنين دست به سفرهايي به نيشابور، فارس، خوزستان، عراق عجم (ري، قم، اصفهان) و شيراز زد و سرانجام سر از خوارزم در آورد.

حکيم جرجاني، ميراث‌دار طب اسلامي

رجايي ادامه داد: حکيم جرجاني علم طب را نزد طبيب مشهور «ابوالقاسم عبدالرحمان علي بن ابي الصادق» مؤلف «شرح فصول البقراط» آموخت و در ادامه ميراث‌دار طب اسلامي شد که ريشه در طب جُندي شاپور داشت.وي سپس با اشاره به اينکه نقش جرجاني را در تکوين دانش پزشکي در ايران بايد در 2 زمينه بررسي کرد، گفت: نخست به عنوان پزشکي حاذق و کثيرالتأليف و ديگر پزشکي فارسي‌نويس و لغت‌شناس و کسي که واژگان فارسي بسياري در پزشکي وضع کرد.رجايي ادامه داد: همچنين اهميت جايگاه جرجاني از دو منظر است. نخست آنکه بعد از ابن سينا، نخستين کسي است که در آثار خود همه مباحث علم طب را چنانکه قدما مي‌انديشيدند، با تحقيقات و مطالعات جديد مورد مطالعه قرار داد.از سويي ديگر، مهم‌ترين آثار طبي را در زبان فارسي پديد آورد و جميع مباحث مربوط به علم پزشکي را در آن کتب مورد بحث و تحقيق قرار داد و بسياري از اصطلاحات پارسي را در اين علم که تا آن عهد وجود داشت و ممکن بود به تدريج از ميان برود، در کتبش گردآورد. بزرگ مردي که پس از سال‌ها طبابت و تأليف آثاري ارزشمند، سرانجام در سال 531 هجري قمري و در سن 96 سالگي در مرو در گذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد.

ذخيره خوارزمشاهي، کتابي مفصل در علم پزشکي

وي همچنين درباره کتاب «ذخيره خوارزمشاهي» گفت: حکيم جرجاني با تأليف چنين کتاب عظيم و پر ارزشي ثابت کرد که زبان پارسي آماده تأليف مفصل‌ترين کتاب در علم پزشکي است.جرجاني با تأليف اين دايره‌المعارف، دوران تجدد طب ايراني را به اوج خود رساند و مرجعي هميشگي در طب سنتي ايران و شاهکاري ارزشمند و جاودانه و بي‌نظير در نثر فارسي از خود به يادگار گذاشت به طوري که «آنجلوس دو سن ژورف» محقق فرانسوي در کتاب فرهنگ خود که در سال 1683 ميلادي منتشر کرد، از ذخيره به عنوان رايج‌ترين کتب طبي ايران نام برده است.رحمت‌الله رجايي، افزود: از کتاب «ذخيره خوارزمشاهي» نسخ متعددي به صورت کامل يا ناقص در کتابخانه‌هاي ايران و جهان موجود است که قديمي‌ترين نسخه ايران مربوط به کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران با تاريخ کتابت 546 هجري قمري و نيز نسخه کتابخانه شماره يک مجلس شوراي اسلامي با تاريخ کتابت 581 هجري قمري است.وي درباره علل نگارش کتاب «ذخيره خوارزمشاهي» گفت: سيد اسماعيل جرجاني در مقدمه اين کتاب علل نگارش آن را در جواب توجهات بي‌دريغ خوارزمشاه و پاسخي به نياز اهالي خوارزم براي آشنايي با علم طب و نهايتاً بي‌نياز ساختن پزشکان و دانشجويان طب از مراجعه به کتب و مراجع متعدد و اينکه خود در دوره دانشجويي‌اش به اين مشکل برخورده بود، اعلام کرده است.

مفاخر خود را بشناسيم

رحمت‌الله رجايي در پايان با اشاره به اينکه اين کتاب عظيم بالغ بر هفتصد و پنجاه هزار کلمه و در 10 جلد نگارش يافته است، گفت: وقتي حوزه دانش و يادگار پر ارزش حکيم جرجاني کتاب «ذخيره خوارزمشاهي» را عميق نگاه مي‌کنيم، در مي‌يابيم که چه گوهر ارزشمندي در اين ديار (گرگان زمين) زندگي مي‌کرده و امروز مي‌تواند الگو و سرمشقي تمام نشدني براي نسل جوان باشد. مردي که در قرن‌ها پيش و در زمانه‌اي که خيلي چيزها غير ممکن بود، با تلاش، دانش‌افزايي و آزمايش و تکرار، به علم طب خدمت کرد. همچنين اميدوارم نسل جوان به خصوص فعالان در حوزه علوم آزمايشگاهي، امروز با دقتي مضاعف به زيست و انديشه مفاخري چون حکيم جرجاني نگاه کنند و با بهره‌مندي از دانش روز و دقت مضاعف و تمرين و صبر و حوصله، براي خدمت به نظام سلامت ثابت قدم بمانند و از هيچ کوششي فروگذار نباشند. به گزارش ايبنا، رحمت‌الله رجايي، متولد 1342 در گرگان، نويسنده، پژوهشگر، روزنامه‌نگار و فرهنگي بازنشسته و دانش آموخته تاريخ و مدير مرکز دانشنامه گلستان است که تا به امروز از وي کتاب‌هايي چون، پيش درآمدي بر مطبوعات گلستان، آتش همچنان بدون دود، آموزش‌وپرورش نوين گرگان، استعمار در ديار سبز و پرچم‌دار نوگرايي در استرآباد روانه بازار نشر شده است.