محمد اسماعيل اسدي- بقاياي گياهي بخشي از زيست توده گياهي بوده که کشاورزان براي توليد آن متحمل صرف زحمت و هزينه گرديده اند پس مديريت بقايا بسيار مهم است. حفظ بقاياي گياهي مزاياي بسياري دارد که از جمله آن مي توان به تاثير مثبت بر کيفيت خاک (ميزان موادآلي، نفوذ‌پذيري خاک، موجودات زنده، عناصر مغذي)، افزايش محصول، حفظ رطوبت و‌کاهش تبخير، تعديل درجه حرارت خاک و از همه مهمتر جلوگيري از فرسايش خاک اشاره کرد. تمام مواد گياهي و جانوري زنده و مرده و موجود در خاک مانند بقاياي گياهي، کودهاي حيواني، اجساد مرده جانوران، ميکروارگانيسم‌ها و... مواد آلي خاک را تشکيل مي‌دهند و در بين اين عوامل، بقاياي گياهي مهم‌ترين و بيشترين نقش را در حاصلخيزي و بهره‌وري خاک‌ها بر عهده دارند به طوري که 70 درصد مواد آلي خاک از بقاياي گياهي تشکيل مي شود. رشد، توسعه و گسترش ريشه در خاک هاي فاقد بقايا کمتر شده و در اثر عبور و مرور ماشين هاي کشاورزي خاک فشرده شده و تخريب خاکدانه ها را به دنبال خواهد داشت. برخي کشاورزان اکثرا کاه و کلش بعد از برداشت غلات نظير گندم‌ و ‌جو را براي تعليف دام و با فروش، از مزرعه خارج مي کنند. در مواردي و از روي ناآگاهي برخي کشاورزان به منظور تسهيل در آماده سازي زمين براي کشت بعدي و يا به بهانه مبارزه با آفات و بيماري ها، بقاياي گياهي را به عنوان مواد مزاحم ميسوزانند...

 و به اين ترتيب از برگشت مقدار قابل توجهي مواد آلي به خاک ممانعت کرده و باعث کاهش حاصلخيزي خاک مي شوند در صورتي که نمي دانند که اين بقاياي گياهي ريشه در خاک دارند و همراه آن خاک و‌تمامي موجودات زنده درون آن‌ نيز مي سوزند و از بين ‌مي روند. در حالي که در کشورهاي پيشرفته به ويژه در سامانه هاي کشاورزي حفاظتي براي بهبود وضعيت فيزيکي، شيميايي و حاصلخيزي خاک، تمامي کاه و کلش حاصل از برداشت با کمباين را بعد از جدا کردن دانه به زمين بر مي گردانند و ‌روي سطح زمين پخش مي کنند. سوزاندن بقاياي گياهي يک رويه اشتباه بين كشاورزان بوده و اثرات منفي بسياري روي خاک و محيط زيست دارد. سوزاندن بقاياي گياهي عاملي براي نابودي مواد آلي خاك، آسيب رساندن به طبيعت و محيط زيست و نابودي ميليون ها موجود زنده در خاک مي باشد. نکته بسيار مهمي که در اين زمينه بايد به آن اشاره کرد اين است که سوزاندن بقاياي گياهي منجر به آزاد شدن باقي مانده سموم شيميايي و آلودگي هوا شده و علاوه بر آن بسياري از بيماريهاي گياهي مثل زنگ ها که هوازاد  هستند و يا بلک چف (Black Chaff) (بيماري که روي سنبله گندم ظاهر مي شود) بذر زاد بوده و در بقاياي گياهي باقي نمي مانند لذا سوزاندن بقاياي گياهي تاثيري در کاهش اينگونه بيماري ها در سال بعد ندارد. عمليات کشاورزي حفاظتي راهکاري مناسب براي مديريت بقاياي گياهي مي باشد. در اين روش براي انجام عمليات تهيه بستر بذر سعي مي‌شود مزرعه با حداقل دستکاري مکانيکي خاک و با استفاده از کارنده هاي کشت مستقيم يا بي خاک‌ورز کشت گردند و حداقل 30 درصد از سطح خاک با بقاياي حاصل از کشت قبلي پوشانده شود. در صورتي که بعد از برداشت محصول،  بقاياي گياهي انبوه براي زراعت محصول بعدي مزاحمت ايجاد نمايد، مي‌توان کاه اضافه‌ي خارج شده از کمباين را از زمين جمع آوري کرد. کلش و ساقه‌هاي ريشه دار بايد روي زمين باقي بمانند. از مزاياي اين کار مي‌توان به توليد گياه خاک (هوموس) که در اثر باقيماندن گياهان در خاک به مرور زمان و با طي شدن فرآيند پوسيدگي حاصل مي‌شود، نام برد که اين عمل به غني شدن خاک کشاورزي کمک مي‌کند. از طرف ديگر مديريت بقاياي گياهي باعث حفظ و ذخيره رطوبت خاک شده و همزمان باعث افزايش محسوس حاصلخيزي خاک مي‌شوند. بقاياي گياهي با کاهش انرژي جنبشي قطرات درشت باران از فشار تخريبي آن کاسته و درنهايت نفوذناپذيري آب بيشتر و سِله‌بندي کمتر مي‌شود. حد مطلوب ميزان مواد آلي در خاک‌هاي زراعي بين 5/1 تا 3 درصد براي رشد مناسب گياهان مي باشد در حالي‌که مشکل عمده خاک‌هاي ايران کمبود موادآلي و در حد يک درصد و کمتر است. براي يک کشاورز هميشه صرفه اقتصادي حرف آخر را مي‌زند و در شرايط موجود تامين مواد آلي به غير از بقاياي گياهي و کودهاي سبز قابل دسترس براي مصرف‌کننده گران تمام مي‌شود، بنابراين منطقي‌ترين روش اصلاح خاک‌ها و تأمين موادآلي آنها حفظ بقاياي گياهي در زمين و عدم آتش زدن آنها مي باشد.

پژوهشگر بين المللي کشاورزي حفاظتي