علي نجفي نژاد- مديريت رودخانه‌هاي شهري اهميت بسياري دارد. اين رودخانه‌ها کريدورهاي طبيعي هستند که چشم‌انداز مفرحي را براي شهرها فراهم مي‌کنند و از نظر محيط‌زيستي، اجتماعي و فرهنگي نقش مهمي در زندگي شهري ايفا مي‌کنند در حال حاضر به دليل توسعه بي‌رويه و عدم توجه به مسائل محيط‌زيستي در مديريت و برنامه‌ريزي شهري، ساختار و کارکرد اين عناصر مهم از بين رفته و تبديل به کانال‌هاي جمع‌آوري آب سطحي يا کانال دفع فاضلاب شده‌اند. رودخانه ها همواره نقش مهمي در پيدايش سکونتگاه ها و شهرها داشته اند. رودخانه ها طيف گسترده اي از خدمات اکوسيستمي ارائه مي دهد که اساس توسعه اقتصادي شهر و رفاه اجتماعي ساکنان آن را تشکيل مي دهد. برخي از اين کارکردها و خدمات شامل کنترل سيل و تامين منابع آب و امنيت آب، حفظ عملکرد اکوسيستم شهري و توليد کشاورزي است. يکي ديگر از خدمات مهم ارائه شده عملکرد فرهنگي و تفريحي است. رودخانه ها طيف وسيعي از خدمات اکوسيستمي فرهنگي را با فعاليت هاي تفريحي و گردشگري ارائه مي دهند. امروزه رشد سريع شهرها - چه برنامه ريزي شده و چه برنامه ريزي نشده - منجر به تجاوز به حريم رودخانه ها و آلودگي در سطح بي سابقه اي شده است. فعاليت‌هاي صنعتي، سکونتگاه‌هاي غيررسمي، مديريت پسماند، ارائه خدمات اکوسيستمي رودخانه و ظرفيت‌هاي تخليه سيل را به شدت کاهش داده است.

 رشد شهرنشيني سريع و برنامه ريزي نشده، رشد جمعيت، همراه با تغييرات آب و هوايي، چالش هاي مهمي را براي شهرها ايجاد مي کند تا نتوانند به طور مؤثري از مزاياي رودخانه هاي شهري استفاده کند. اين چالش‌ها در حال حاضر باعث تخريب اکوسيستم‌هاي رودخانه و منابع آبي شده است. باتوجه به اين تهديدها و آسيب پذيري هاي روزافزون، بازنگري در پيوند شهر با سيستم هاي رودخانه اي، توجه زيادي را به خود جلب کرده است. امروزه، مداخلات در رودخانه‌هاي شهري بر حصول اطمينان از احياي کارکردهاي اساسي رودخانه از طريق احياي اکولوژيکي و همچنين ملاحظات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي از طريق توسعه چشم‌انداز هاي طبيعي تمرکز دارد. به اين ترتيب تمرکز مسائل رودخانه از يک رويکرد عمدتا مهندسي با هدف کنترل سيل و فرسايش ديواره ها به رويکردهاي پيچيده‌تر براي پرداختن به سازگاري، اکولوژي، منظر و فرهنگ، اثرات اجتماعي و بهداشتي تغيير کرده است. براي ادغام مديريت رودخانه هاي شهري در برنامه ريزي شهري و مديريت آب شهري، تقويت حکمراني رودخانه شهري موضوع اساسي خواهد بود. از آنجايي که عملکرد اکولوژيکي با سرعت هشدار دهنده‌اي در معرض تهديد و کاهش است، رويکردهاي حکمراني شهري که به احياي رودخانه‌ها و ارتباط با شهروندان کمک مي‌کند به شدت مورد نياز است زيرا رودخانه‌هاي سالم با معيشت سالم همراه هستند. نهادينه‌سازي بهتر حکمراني رودخانه‌هاي شهري مي‌تواند به اجراي بهتر و نتايج بهتر منجر شود. براي حکمراني بهتر بايد سازمان‌هاي مسئول شهري (شهرداري و سازمان محيط زيست) با همکاري ساير ذي‌نفعان، براي توسعه و مديريت رودخانه هاي شهري، همکاري نزديکي داشته باشند. در زمينه حکمراني رودخانه شهري، مسئوليت‌هاي انجام فعاليت هاي مختلف يا فرآيندهاي کليدي در مقياس‌هاي مختلف، از سطح شهري گرفته تا سطح استاني و ملي توزيع مي‌شود.

در ادامه به هر يک از عملکردهاي حکمراني در مديريت رودخانه هاي شهري مي پردازيم:

● خط مشي و استراتژي:  مجموعه اي از قوانين، سياست ها و استراتژي هايي که براي مديريت رودخانه هاي شهري، لازم است.

● هماهنگي: مکانيسم‌ها، فرآيندها و پلتفرم‌هايي که همکاري بين بخشي را ميان همه ذينفعان مرتبط فراهم مي کند.

●آمادگي: ظرفيت مديريت شهري و ساير ذينفعان براي پيش‌بيني و برنامه‌ريزي در مقابل تنش هاي بالقوه يا بالفعل، از جمله شوک‌ تغييرات اقليمي و تاثير آن بر سيستم هاي رودخانه هاي شهري و سيستم منابع آب شهري.

● منابع مالي:  هزينه هاي کاهش سلامت رودخانه  و مزاياي احياي آن بيشترين تأثير اقتصادي را در مناطق شهري خواهد داشت. بنابراين، سرمايه‌گذاري براي توسعه رودخانه‌هاي شهري، و براي احيا و حفاظت اين منابع آبي، بسيار ضروري است.

● پايش، ارزشيابي و يادگيري: فرآيندهاي سيستماتيک جمع آوري، تجزيه و تحليل، ارزشيابي و استفاده از داده ها براي پايش اقدامات، و يادگيري  عملکردهاي حکمراني فرآيندهاي مستقلي نيستند بلکه به هم مرتبط هستند. اگرچه انجام کارکردهاي مختلف حکمراني ممکن است متفاوت باشد، اما ويژگي هايي مانند ساختارهاي حکمراني، پاسخگويي، شفافيت، مشارکت، حکمراني قانون، همواره معتبر هستند. اين ويژگي ها به افزايش کيفيت عملکردها براي دستيابي به يک نتيجه مورد نظر کمک مي کند.

فرآيندهاي حکمراني بايد تنوع و فراگيري بازيگراني را که ممکن است در طول زمان تغيير کنند را در نظر بگيرند. مشارکت فراگير براي ادغام دانش و ارزش هاي زيست محيطي، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي ضروري است. اين کار بايد با به اشتراک گذاري اطلاعات تکميل شود و از پاسخگويي بين ذينفعان مختلف اطمينان حاصل شود. در اغلب شهرهاي استان گلستان رودخانه از داخل شهرها عبور مي کند و بدليل بي توجهي اين رودخانه ها شرايط بسيار نامناسبي دارند. بررسي هاي ميداني حاکي از آلودگي شديد اين رودخانه ها و پايين بودن شاخص هاي سلامت اين رودخانه ها مي باشد. رودخانه هاي شهري تبديل به محيط مرده فاقد حيات شده و هيچ نقشي در مديريت شهري ندارند. اين رودخانه ها تبديل به کانال هاي انتقال فاضلاب شده و محيط نامناسبي را در شهرها ايجاد کرده اند. براي برون رفت از اين شرايط لازم است کارگروهي در سطح استان زير نظر استانداري تشکيل شود و اقدامات عملي براي احيا و بازيابي اين رودخانه ها اجرا گردد. براي رسيدن به اين هدف دانشگاه ها مي توانند حمايت علمي لازم از اجراي اين اقدامات را بعمل آورند. همکاري شهروندان بعنوان ذينفعان اصلي نتايج احياي رودخانه هاي شهري در تسريع و پايداري اجراي طرح ها کمک شاياني داشته و ضرورت دارد تا کليه برنامه هاي احيايي با همفکري و مشارکت شهروندان صورت گيرد.

رييس سابق دانشگاه علوم کشاورزي

 و منابع طبيعي گرگان