سمانه شهري نژاد

پوشاک ترکمن بنا بر ويژگي هاي جامعه اي که در آن زندگي مي کنند، يک زبان ارتباطي است. در فرهنگ سنتي اقوام ترکمن رنگ، جنس، طرز دوخت و نقش و نمادهاي پوشاک، با ارزش ها و معيارهاي معنوي و بصري مانند سوگ و شادي، باورهاي مذهبي درآميخته است. اين پوشاک منحصر به فرد و خاص، داراي نقوش و فرم هايي ويژه هستند؛ نقوشي بسيار شاخص که تقريبا مختص اين سرزمين اند، به طوري که با وجود صدها طرح و نقش در پوشاک محلي ايران و حتي جهان، اين پوشاک به راحتي قابل تشخيص اند. اين پوشاک تماما نقش دوزي شده و معمولا از نقره و طلا و اغلب مزين به زيورآلات با سنگ هاي سرخ مي باشند، به نوعي معرف زن ترکمن است. در پس اين نقوش و فرم ها، مفاهيمي عميق و اصيل نهفته است که با زندگي ترکمن عجين گشته است. نقوش و فرم پوشاک ترکمن، علت بزرگي زيورآلات و استفاده بسيار از سنگ هاي قرمز در زيورآلاتشان داراي مفاهيم و نمادهاي زيبايي شناسانه است.

مطالعه نمادها  در پوشاک بومي ترکمن بر اساس رويکرد تفسيري کليفورد گيرتز

گيرتز، انسان شناس برجسته عصر حاضر، رويکرد تفسيري در زمينه دين و فرهنگ را پروراند. رويکرد تفسيري مي کوشد تا معاني و ارزش ها و باورهاي فرهنگي را روشن کند و براي همين منظور، باورهاي فرهنگي به مثابه متني در نظر مي گيرد که داراي لايه هاي متعدد معاني است. گاه تعابيري نظير معناشناختي، نشانه شناختي، نمادين يا هرمنوتيک به جاي رويکرد تفسيري بکار مي رود. نظر به اينکه براساس رويکرد تفسيري، معاني و ارزش ها در قالب نماد و نقش بيان مي شود. اين از نگاه گيرتز، نوعي هرمنوتيک فرهنگي است. مي توان گفت که عنصر محوري اين تعريف نماد است. اساسا ريشه انسان شناسي فرهنگي به اين موضوع بر مي گردد که نمادها نخستين توليد انسان و نخستين ابزار انسان اند. بحث نماد به همين دليل از مهمترين مباحث گيرتز است و همچنين در تعريف فرهنگ مي نويسد که مفهوم فرهنگ يک مفهوم معنايي و نمادين است. از اين رو آنچه به واقع مي توان نقوش بکار رفته در سوزندوزي پوشاک قوم ترکمن را در حوزه انسان شناسي فرهنگي مورد بحث قرار داد، همين رويکرد تفسيري مي باشد که هر نقش، معناي خاص خود را در زندگي قوم ترکمن دارد و تاثير فرهنگ و دين و نوع جهان بيني آنها را مي توان کاملا مشاهده نمود. نقوش بکار رفته در پوشاک مردان و زنان، هر کدام تفسير و معناي خاص خود را دارد. اين تفسير بر گرفته از سبک زندگي عشيره اي، داراي بار ارزشي قبيله اي، افسانه اي،فرهنگي، اجتماعي و ديني مي باشد. همانگونه که گيرتز هرمنوتيک فرهنگي را در اين تفسير بکار برده است. ويژگي مهم ديگر وضعيت سنتي در ارتباط با لباس، معنادار بودن کامل لباس‌ها است. در واقع، در وضعيت سنتي، هر لباس نمادي از يک حالت يا وضعيت است. به نحوي که مثلاً لباس دختر مجرد با لباس زن ازدواج کرده تفاوت داشت. به نظر مي رسد، لباس‌ها تحت يک سري قواعد پوشيده مي شوند و تنها وجه کارکردي لباس و صرف احساس زيبايي ناشي از آن نيست که اهميت دارد. شايان ذکر است که گرچه زيبايي يک امر غيرعقلاني بوده و مربوط به حوزة ادراکات نفساني است، اما «زيبا بودگي» امري عقلاني است؛ بدين معنا که ناشي از فعاليتي نمادپردازانه است. فرد ابتدا بايد زيبايي را تشخيص دهد و اين زيبايي چيزي نيست که تنها او تشخيص دهد، بلکه اين زيبايي بايد با معيارهاي زيبايي شناختي جمع هماهنگ باشد. اقوام ترکمن در پيش از اسلام پيرو آيين شمنيسم بوده اند؛ آييني که برگرفته از سحر و جادو بوده است و نشانه هايي از آن را نيز هم اکنون مي توان در پوشاک و زيورهاي زنان ترکمن مشاهده نمود. با پذيرش دين اسلام، آن عقيده ها کم رنگ شده و نقوش پوشاک و زيورهاي ترکمن هم اکنون برگرفته از تلفيق عقايد اسلامي و آيين شمنيسم مي باشد و اين خود حاکي از آن است که مذهب، نقش اساسي در هنرهاي ترکمن دارد، دين و اعتقادات مذهبي (اسلام)، يکي از اصولي است که بسياري از قوم هاي ترکمن را با اعتقادات و پوشش خاص شکل داده، به دور هم جمع نموده و به انديشه هاي آنها هدف و شکل مي دهد. به عنوان مثال، آنها به دليل محدوديت هاي اعتقادي از نقوش حيواني به شکل انتزاعي در هنرهايشان استفاده مي کنند. از عوامل تأثيرگذار در هنرهاي ترکمن که نمي توان از آن چشم پوشي کرد، ذوق، حس زيبايي دوستي، تنوع طلبي، جهان بيني، اعتقادات و آداب و رسوم آن ها است. اهميت استفاده از پوشاک سوزندوزي شده نزد ترکمن ها علاوه بر جنبه ي تزئيني و خودآرايي و زيبايي شناسي، بيشتر کاربرد مذهبي داشته و هم چنين به دليل جنبه ي اقتصادي آن (به سبب ارزش مادي طلا و نقره و ابريشم) بوده است. به اين سبب که معتقدند استفاده از پوشاک آراسته و زيبا و مزين به نقوش مفهومي نشانگر اصالت فکري، سنتي و اعتقادي است که از ساليان متمادي به سختي به ارث رسيده است، همچنان حفظ شود و به آن پايبند باشند.

محقق مطالعات فرهنگي پوشاک