محمد انصار

آقابزرگ طهراني در کتاب الذريعه الي تصانيف‌الشيعه، از هزاران کتابي که به قلم دانشمندان گرگان و استرآباد نوشته شده، گزارش مي دهد که نسخه‌هاي خطي آن‌ها، در کتابخانه‌هاي شخصي و عمومي نگهداري مي شوند. در درون کشور، کتابخانه ‌ي آيت الله مرعشي در قم، بيشترين و نادرترين نسخه هاي خطي را دارد که تعداد آنها، به 200 تا مي رسد. مثلاً از کتاب حق اليقين تأليف علي بن محمد جعفر استرآبادي (متوفاي 1213 قمري) يک نسخه در جهان داريم که در همين کتابخانه هست. نسخه‌هاي موجود در خارج از کشور، زياد است. براي نمونه، بايد بگويم که کتابي به کوشش ابوذر خسروي نوشته شد که در آنجا، فهرست نسخه  هاي خطي مشاهير جرجان در کتابخانه  هاي عراق و ترکيه، آمده است. تاکنون حدوداً صد اثر از دانشمندان اين سرزمين، در قالب کتاب يا مقاله به چاپ رسيده است. در درون کشور، از سوي نشر ميراث مکتوب چند کتاب به چاپ رسيد. در بيرون از کشور، موسسه مطالعات اسلامي دانشگاه مک گيل کانادا، در چاپ دو کتاب قبسات تأليف ميرداماد و دانشنامه شاهي تأليف محمد امين استرآبادي نقش داشت. براي آگاهي از چاپي و خطي بودن آثار، مي توانيد به کتاب اثرآفرينان استرآباد و گرگان تأليف محمد باقر مقدم رجوع کنيد. البته اين کتاب، به ويرايش نياز دارد که مي‌توان آن را با نوشتن کتابي جداگانه و يا مقاله  اي، تکميل کرد. زيرا که يازده سال از چاپ نخست آن، مي گذرد و در اين سال ها، نسخه  هاي تازه اي از راه خريد يا اهداء به کتابخانه  ها، افزوده شده اند که نامشان در اين کتاب نيست. برخي آثار تصحيح شده اند، اما هنوز به چاپ نرسيده اند. منظور همان پايان نامه هايي است که موضوع شان، تصحيح آثار خطي بود که اکنون در کتابخانه ها، خاک مي خورند و منتظر چاپ هستند. ناگفته نماند همين آثاري را که تصحيح شده اند، گاهي از روي خوانش همان نسخه ها و يا نسخه هاي جديدي که يافت شده اند، به تصحيح دوباره، نياز دارند که اگر انجام شود ممکن است تغييراتي را ببينيم. مثلاً اگر چاپي را که در استانبول، براي کتاب التعريفات ميرسيد شريف جرجاني انجام شده را با چاپ بيروت که به کوشش نويسنده مصري آقاي ابراهيم ابياري مقايسه کنيم، تفاوت‌هايي خواهند داشت. کتاب هاي خطي يا همان دستنويس، به چند دليل، مي بايست زود چاپ شوند. اول اينکه نگهداري آنها، دشوار است و ممکن است از بين بروند که در طول تاريخ، بارها روي داده است. براي نمونه ميرزا عبدالله افندي در کتاب رياض العلما، گزارش هايي از کتاب هايي داده است که امروزه، هيچ نسخه اي از آن نداريم. دوم اينکه، همه از محتواي اينگونه کتاب ها، بهره ببرند. جا دارد از کساني که در اين باره، بيش از ديگران، تلاش کرده اند، يادي کنيم. بويژه آن کساني که نسخه هاي عربي را تصحيح کرده اند. آنها دو دسته هستند:

نخست پژوهشگراني که غيربومي هستند. محمدتقي دانش پژوه که رساله ي اصول فقه اثر ابوالفتح جرجاني (متوفاي 976 قمري) و شرح فصوص الحکمه اثر محمدتقي استرآبادي (متوفاي 1058 قمري) را تصحيح کرد. محمددبيرسياقي تصحيح ديوان لامعي (از شعراي قرن پنجم) را انجام داد. همچنين در سال 1333 به کوشش او کتاب ترجمان  القرآن اثر ميرسيدشريف جرجاني (متوفاي 816 قمري) تصحيح و چاپ شد. مهدي محقق به تصحيح و نشر کتاب قبسات اثر ميرداماد و شرح باب حادي عشر اثر ابوالفتح جرجاني (متوفاي 976 قمري) پرداخت. رسول جعفريان کتاب‌هاي انجيل نادرشاهي اثر ميرزامهدي خان استرآبادي( متوفاي قرن دوازدهم)، تحفه العالم اثر ابوطالب موسوي فندرسکي (متوفاي 1107 قمري)، اسئله يوسفيه اثر ميريوسف علي استرآبادي (متوفاي قرن يازدهم) و احوال ملوک التتار المغول اثر بطيطي استرآبادي (متوفاي قرن هفتم) را تصحيح کرد. علي فاضلي کتاب هاي الفوائدالمکيه اثر محمدامين استرآبادي (متوفاي 1036 قمري)، حاشيه علي الاستبصار و تهذيب الاحکام ميرزامحمد استرآبادي (متوفاي 1028 قمري) را چاپ کرد. علي اوجبي از کساني است که برخي از آثار ميرداماد (متوفاي 1040 قمري)، به کوشش او چاپ شد. مانند: تقويم الايمان، جذوات و مواقيت، الصراط المستقيم.

دوم پژوهشگراني که بومي هستند مانند محمود اخوان مهدوي که ديوان مظهر استرآبادي (متوفاي قرن سيزدهم هجري) و کتاب امان الانام اثر سيدمفيد موسوي استرآبادي (متوفاي 1294 قمري) را تصحيح کرد. محمد درزي ديوان لامعي گرگاني (از شعراي قرن پنجم)  و فضل‌الله نعيمي استرآبادي( متوفاي قرن هشتم) را تصحيح کرد. برخي از آثاري را که تاکنون از دانشمندان گرگان و استرآباد به چاپ رسيده است، بسيار ارزشمند بودند. بررسي نقش آن ها در علوم گوناگون و اثربخشي آنها، به نگارش يک مقاله ي جداگانه اي، نياز دارد اما گذرا بايد گفت که کتاب ذخيره خوارزمشاهي اثر حکيم جرجاني( متوفاي قرن ششم) در فهرست ميراث جهاني يونسکو ثبت شده است. کتاب صرف و نحو ميرسيد شريف جرجاني در حوزه هاي علميه تدريس مي شود. کتاب منهج المقال ميرزا محمد استرآبادي، از برترين کتاب هاي علم رجال است. کتاب اسرارالبلاغه عبدالقاهر جرجاني (متوفاي قرن پنجم) در علم معاني و بيان، همانندي ندارد او را به همين جهت، بنيانگذار علم بلاغت ناميده اند. تصحيح و چاپ کتاب‌هاي خطي دانشمندان اين سرزمين، مي‌تواند جايگاه علمي آنها را به همگان نشان دهد و ممکن است در آنها چيزهاي کميابي باشد که دانش ما را بالا ببرد. از اين رو، مي بايست دنباله دار باشد.

پژوهشگر