محمد اسماعيل اسدي - نوروز قزل

واژه روستا از کلمه رستن و روييدن گرفته شده است و روييدن و سبز شدن در مکاني اتفاق مي افتد که خاک و آب که دو منبع پايه حيات و توليدات کشاورزي هستند به عنوان بستر توليد وجود داشته باشد. اگر در روستاها منابع آب و خاک حفظ نشود و بهره برداري پايدار و بهينه نداشته باشيم با وجود همه فعاليت هاي عمراني، رفاهي و بهداشتي در روستاها شاهد کوچ و مهاجرت روستاييان خواهيم بود. در کنار همه فعاليتهاي عمراني و آباداني در روستاها معيشت و توليد پايدار مردم بايد مورد توجه قرار بگيرد و اگر به منابع پايه در روستاها توجه نشود فلسفه وجودي روستاها که همان رستن و روييدن است از بين ميرود. روستاي قازانقايه از لحاظ جغرافيايي در شمال شرقي استان گلستان واقع شده‌است. اين روستا از طرف شمال به کشور ترکمنستان و از طرف شرق به استان خراسان شمالي و از سوي جنوب به روستاي حاجي آمان ختم شده و در 29 کيلومتري شرق شهرستان مراوه تپه قرار دارد. نام شهر مراوه تپه از تپه باستاني که در طرف شرق شهرستان واقع شده است گرفته شده است. قازانقايه بين دو رشته کوه قرار دارد. در شرق قازانقايه کوه‌هاي پاليزان با ارتفاع 1400متر از سطح دريا بلندترين کوه شهرستان مراوه تپه مي‌باشد، از جنوب کوه‌هاي سنگوداغ به ارتفاع 1120 متر قرار دارد. روستاي قازانقايه تا مهرماه سال 1387 خورشيدي بخش دهستان مراوه‌تپه بود که با تغيير تقسيمات کشوري و ارتقاء شهر مراوه تپه به شهرستان در آن سال اين روستا نيز به مرکز دهستان پاليزان ارتقاء يافت. در جنوب قازانقايه رودخانه مرزي اترک عبور مي‌کند. (آرامگاه بالقي بابا در کوه دام داميدر دهستان پاليزان قرار دارد). يکي از مزيت‌هاي اين روستا عبور رودخانه بزرگ و مرزي اترک از کنار اين روستا مي‌باشد که زيبايي خاصي را به اين روستا داده‌است. اين روز زيباي اترک حکم مسافر عبوري را دارد که به همسايه‌ها‌‌يمان در کشورهاي ديگر سلام مي‌رساند. شغل بيشتر مردم روستا کشاورزي و دامداري است. کشت اکثر مردم نيز به ترتيب گندم، جو، برنج، هندوانه، آفتابگردان، سويا و.... مي باشد. از نظر آب و هوايي، اقليم منطقه نيمه خشك و بارندگي متوسط ساليانه 350 ميلي متر، متوسط دماي حداكثر گرم ترين ماه سال 7/36 درجه سانتي گراد و متوسط سردترين ماه سال 5/1 درجه سانتي گراد و متوسط درجه حرارت ساليانه 18 درجه سانتي گراد و متوسط تبخير سالانه 1739 ميلي متر مي باشد. اين روستا داراي پتانسيلهاي فوق العاده توليد گياهان دارويي و همچنين درختان ميوه اي چون پسته، انار و زرشک، انجير و زيتون مي باشد.

پسته قازانقايه تنها بازمانده پسته اصيل ايراني و ذخيرگاه ژنتيکي پسته وحشي دنيا

پسته هاي خودرو منطقه قازانقايه که از آن به نام رويشگاه طبيعي پسته ياد مي شود در نوع خود در کشور و جهان منحصر به فرد بوده، زيرا از اين نوع پسته که بصورت خودرو در طبيعت اين منطقه بوجود آمده، تنها در قسمت هايي از استانهاي خراسان رضوي و خراسان شمالي مشاهده شده و در ساير مناطق ايران مورد مشابه ندارد. پسته اي که به دليل استفاده نکردن از کودهاي شيميايي، سموم و حشره کشها و آفت کش ها از محصولات سالم و ارگانيک ايران است اما با دارابودن ظرفيت ارزآوري اين گنجينه طبيعي و ارزشمند و گرانبها، متاسفانه هنوز مديريت هدفمند و واحدي براي توانمندسازي روستاييان و محروميت زدايي از ساکنين  اين مناطق وجود ندارد. ذخيره گاه طبيعي پسته قازانقايه در مرزي ترين نقطه گلستان از قديمي ترين رويشگاه هاي پسته جهان است. توده اي 7 هزار هکتاري از درختان کهنسال، تنها ذخيره گاه درختان مثمر که در کم بازده ترين اراضي از دل شور زمين بيرون زده تا مردم اين منطقه نيز براي تلاش و کار بهانه خوبي داشته باشند.

وسعت ذخيره گاه ژنتيكي پسته در شهرستان مراوه تپه در 60 سال گذشته 50 هزار هكتار بوده كه به علت برداشت زود هنگام محصول، چراي بي رويه دام و قطع درختان به هفت هزار هكتار كاهش يافته است. سابقه ژنتيكي پسته وحشي در شهرستان مراوه تپه بيش از 800 سال برآورد مي شود و از خاستگاه هاي اصلي اين درخت  روستاي قازانقايه اين شهرستان است. شهرستان 62 هزار نفري مراوه تپه در شرقي ترين نقطه از استان گلستان و در مجاورت مرز تركمنستان واقع است كه در تابستان هواي بسيار گرم و در زمستان ها سرماي شديدي را تجربه مي كند و از اين رو به گفته كارشناسان اين آب وهوا براي درخت پسته مناسب است.  جنگل هفت هزار هکتاري پسته وحشي واقع در روستاي قازانقايه شهرستان مراوه تپه، تنها بانک ژنتيکي اين نوع محصول در ايران وتنها بازمانده پسته اصيل ايراني است. در حقيقت به جرات مي توان گفت: قازان قايه استان گلستان تنها ذخيرگاه ژنتيکي پسته وحشي دنيا را دارد. پسته قازانقايه در گلستان ارزش ژنتيکي بالايي دارد و نمونه بارز جنگل کاري اقتصادي است. قازانقايه روستايي محروم است که در شرقي‌ترين نقطه از استان گلستان و به عنوان مرکز دهستان پاليزان شهرستان مراوه تپه قرار دارد. شايد هيچ‌کس فکرش را هم نمي‌کرد که اين منطقه مرزي، روزي با برداشت محصولي که در ميان تپه ماهورهاي آخرين يال‌هاي البرزمي‌رويد، بتواند زمينه توسعه اين روستا را فراهم کند. پسته وحشي محصولي بود که اگر چه کمتر حتي از سوي محلي‌ها مورد توجه قرار مي‌گرفت جرقه توسعه اقتصادي و ايجاد يک تعاوني روستايي براي جمع‌آوري و فروش اين محصول شد. گرچه اين محصول به دليل قاچاق و فروش فله ارزآوري مستقيم ندارد و از سويي برداشت ميوه نارس مشکلاتي را ايجاد کرده است. بر اساس اعلام سازمان جهاد کشاورزي درگلستان در اوايل دهه 90، حدود  143هزار درخت بارده در اين منطقه وجود داشت. برداشت‌کنندگان  در آن زمان پسته‌هاي برداشت شده را به واسطه دلالان به بازرگان کشور افغانستان مي‌فروختند. اين پسته به صورت فله و به قيمتي نازل فروخته مي‌شد. عادت به خام و نارس‌چيني اين محصول براي رساندن به زمان موردنظر بازرگانان، در کنار فروش فله و بدون بسته‌بندي از دلايل اصلي قيمت نازل آن بود.

گياهان دارويي

گياهان دارويي يکي از مهمترين و بهترين منابع درماني طب قديم بوده و هم اکنون نيز بسياري از منبع هاي اوليه داروها از همين گياهان دارويي تهيه مي شوند. شهرستان مراوه تپه به خاطر شرايط اقليمي، طبيعي و اکولوژيک خود يکي از مهدهاي رويش گياهان دارويي اصيل مي باشد که مي توان در منطقه قازان قايه از گياهان با ارزشي چون ثعلب، خارشتر، زيره، مرزنجوش، زرشک، مريم گلي، پياز زنگوله اي، نسترن وحشي، اسپند، سريش و کبر نام برد. استفاده از گياهان دارويي يکي از بهترين راهها براي درمان بيماريهاي انسان مي باشد که کمترين آسيبها را نيز در درمان از خود برجاي مي گذارد. گياهان دارويي منطقه مراوه تپه و به خصوص منطقه قازانقايه جزو سالم ترين گياهان منطقه از نظر طبيعي بودن و دور بودن از سموم شيميايي است. در منطقه قازانقايه دو نوع زرشک به شکل وحشي مي رويند، همچنين زعفران هم در منطقه کشت مي گردد. يکي از گياهان با ارزش که در اين منطقه به صورت طبيعي مي رويد و داراي ارزش افزوده  بالايي است، ثعلب مي باشد. اين گياه با نام علمي

 Orchis mascula گياهي چند ساله و پايا مي باشد. گياه ثعلب يک گياه دارويي است که از ديرباز در صنايع غذايي و دارويي استفاده هاي زيادي داشته است. ثعلب در واقع پودري است که از آسياب کردن غده هاي گونه اي از گياهان تيره ثعلبيان با نام به دست مي آيد. ثعلب نام عربي ارکيده است. اين گياه بومي مرکز، جنوب اروپا و ترکيه بوده که داراي گل هايي خوشه اي به رنگ بنفش و گاهي سفيد رنگ مي باشد. دانه گياه ثعلب جزو کوچک‌ ترين دانه‌ هاي گياهي در جهان بوده و تاکنون 25 نوع از اين گياه شناخته شده که ده نوع آن در ايران و در مناطقي مانند مراوه تپه به صورت خودرو به عمل مي آيد. برگ هاي اين گياه نيزه اي هستند که لکه هاي بنفش و قهوه اي بر روي آن ها ديده مي شود. ريشه ها يا غدد زير زميني که از آن ها براي تهيه ثعلب استفاده مي شود داراي پوسته اي صورتي رنگ هستند اما درون آن ها گوشت سفيد رنگي قرار دارد که شيرين، تند و لزج مي باشد. اين گياه را بيشتر با نام ارکيده مي شناسند. اين گياه پيازي دارد كه پياز آن مورد استفاده است. از پياز اين گياه بعد از خشك و پودر كردن براي بستني سازي استفاده مي شود زيرا اين گياه داراي مواد نشاسته اي مي باشد. معمولاً غده‌ ثعلب‌ در اوايل‌ تابستان‌ مي‌رسد. در برخي از نقاط شهرستان مراوه تپه گياه ثعلب به وفور يافت مي شود و از زمان آغاز برداشت ثعلب، به عنوان شغلي فصلي براي اهالي محسوب مي شود. کاشت، داشت و برداشت اين گياه به صورت طبيعي صورت مي گيرد و مردم از پير و جوان و کودک براي جمع آوري اين محصول به دامان طبيعت و به همراه اعضاي خانواده مي روند.

پيشنهادها

1- براي توسعه پايدار و افزايش درآمد سرانه جمعيت اين استان و همچنين محروميت زدايي از مناطق دورافتاده از مرکز استان نظير قازان قايه بايد به اين منطقه نگاه و توجه خاص داشت. با ايجاد صنايع تبديلي پسته و انار و زيتون و زرشک و کارگاه هاي فرآوري بعد از برداشت گياهان دارويي در اين منطقه مي توان ضمن افزايش اشتغالزايي براي ساکنين منطقه و با ايجاد ارزش افزوده محصولات از خام فروشي محصولاتي نظير پسته وحشي و گياهان دارويي با ارزش جلوگيري گردد. مي توان در  کارگاههاي فرآوري گياهان دارويي روي  بسته بندي هاي دمنوشي و همچنين گرفتن اسانس و تهيه عرقيجات گياهي کار کرده و نهايتا ارزش افزوده اين محصولات مفيد و با خواص  با برند قازانقايه روانه بازارهاي کشور و منطقه گردد. 

2- اولويت اول بايد واگذاري بهره برداري از درختان طبيعي در قالب تشکل ها وجوامع محلي باشد  زيرا تجربه نشان داده است که مردم محلي هر منطقه، خود بهترين حافظ منابع طبيعي جغرافياي خودشان هستند. از جوامع محلي در قالب شرکت تعاوني توسعه بصيرت با يک هزار عضو در حفاظت از منابع طبيعي منطقه استفاده کافي نشده است گويي شرکت تعاوني نتوانسته است آن سازماندهي لازم را براي بهينه شدن، فرآوري و بازاريابي پسته فراهم آورد. زيرا در تابستان 1403 به دليل فقدان مديريت واحد و يکپارچه، رقابت کاذبي در منطقه وجود داشته و پسته هاي قازانقايه قبل از اينکه به صورت کامل رسيده شوند با قيمت کم برداشت و عرضه شدند. در اين سال حدود 100 تن پسته تر برداشت گرديد در صورتي که تا برداشت 1500 تن پسته از اين منطقه وجود دارد. همين مساله باعث گرديده که درآمد چنداني براي روستاييان حاصل نشود اما اگر سعي شود با سازماندهي و توانمندسازي شرکت تعاوني توسعه بصيرت و حفاظت از اين درختان مثمر توسط مشارکت جوامع محلي، مردم منطقه مي توانند به سوددهي بيشتري برسند. در منطقه قازان قايه اين پتانسيل وجود دارد که اين عرصه ها به مردم واگذار شود و از ظرفيت خود جوامع محلي در اين منطقه استفاده شود. استفاده از پتانسيل هاي مردم محلي باعث پايداري توليد در روستاها مي شود زيرا ادامه زيست افراد  بشر  به حفظ جنگل ها و مراتع وابسته است. اگر مردم منافع حفاظت از منابع طبيعي را در سفره هاي معيشتي خود ببينند قطعا از حافظان اين منابع با ارزش خواهند بود.

3- يکي از مسائل مهم اين است که درختان پسته فقط در فصل برداشت مورد توجه قرارمي‌گيرد. يعني فقط در زمان برداشت است که تعاوني و دولت در همراهي آن، به تهيه و توزيع ابزارهاي مورد نياز و خودرو و ادوات جابه‌جايي توجه مي‌کند و در ايام نگهداري و داشت اين درختان در پرورش و مراقبت از درختان توجه خاصي نمي کنند. چراي دام يکي از معضلاتي است که تهديدي بزرگ براي تکثير اين درختان مي باشد زيرا درختان پسته داراي پايه هاي نر و ماده جداگانه بوده و در صورت از بين رفتن نهالهاي نر امکان تکثير طبيعي وجود ندارد. به همين خاطر بايد توجه ويژه اي در تمامي طول سال تا مرحله نهايي يعني برداشت و بسته‌بندي و بازاريابي  وجود داشته باشد.

4- يکي از مشکلات موجود، برداشت زودهنگام پسته در اين منطقه است که باعث کند شدن تکثير درختان و همچنين کاهش تراکم درختان در واحد سطح مي‌شود. تعدادي از دلالان و يا برداشت‌کنندگان غير محلي و گروهي از جامعه محلي هستند که به دليل مشکلات اقتصادي اقدام به برداشت پسته پيش از موعد مقرر مي‌کنند و اين محصول نارس را به صورت کيسه‌اي به فروش مي‌رسانند. گرچه از سال 1397 براساس مصوبه اداره کل منابع طبيعي و آبخيزداري استان گلستان، برداشت نارس اين محصول قدغن است. اما چون ارتفاعات منطقه به علت شرايط آب و هوايي خاص، داراي زمستان‌هاي بسيار سرد وتابستان‌هاي گرم مي باشد و زيستگاه طبيعي مناسبي براي رشد درختان پسته مي باشد هر سال با آغاز فصل برداشت پسته، کوه‌هاي منطقه از قرق خارج شده و مردم مي‌توانند پسته را برداشت کنند. بايد برداشت پسته در قالب تعاوني به مردم محروم روستاهاي مجاور واگذار گردد و نظارت کافي بر کار برداشت صورت گيرد. 

5- قاچاق پسته وحشي و ارگانيک منطقه قازان قايه توسط افراد سودجو و خارج کردن آن ازمبادي غيرقانوني، همچنين قيمت‌گذاري‌هاي نامتعارف توسط آنها از دلايل مهمي است که باعث شده مردم منطقه از منافع حاصل از اين محصول بي‌بهره باشند. بايد روي بسته ويژه صادرات محصول پسته ارگانيک و طبيعي اين منطقه فعاليت نمود. اصلي‌ترين مشکل منطقه در حال حاضر علاوه بر فقدان کارگاه فرآوري اين محصول با ارزش، عدم بسته‌بندي با استانداردهاي قابل صادرات است. براي  توسعه تجارت پسته وحشي نيازمند برنامه‌ريزي براي بازاريابي و بسته‌بندي مي باشد. يعني اينکه يک تاجر از تعاوني روستا خريد کرده و محصول آنها را صادر کند. تا زماني که براي اين محصول صنايع تبديلي و زنجيره ارزش تعريف نشود در بر پاشنه فروش فله يا قاچاق مي‌چرخد. اصلي‌ترين مشکل پسته قازان قايه در حال حاضر نبود بسته‌بندي مطلوب با استانداردهاي قابل صادرات است.

6- منطقه قازان قايه با پوشش گياهي غني و منحصر به فرد و دشتهاي زيبا يکي از مناطق بکر براي گردشگري ميباشد هر چند اين طبيعت هميشه زيبايي هاي خاص خود را دارد اما فصل بهار بهترين زمان براي سير و سياحت در اين طبيعت زيباست. اين منطقه داراي ظرفيت اکوتوريستي و گردشگري کشاورزي بسيار بالايي مي باشد که تاکنون به صورت بهينه مورد توجه قرار نگرفته است ولي مي توان با معرفي ظرفيتها و ايجاد زير ساختهايي از قبيل ايجاد بوم گردي هايي منطبق بر اکولوژي منطقه به درآمدزايي و توانمندسازي ساکنين اين شهر کمک شاياني نمود. پسته وحشي و ارگانيک اين منطقه ظرفيت خوبي براي شهرستان و استان گلستان بوده و در صورت معرفي باعث جذب گردشگر و سرمايه‌گذار مي‌‌شود. گردشگران مي توانند در قالب تورهايي سازمان يافته و نظارت شده به تماشاي درختان پسته وحشي و گياهان دارويي حاشيه رودخانه زيباي اترک بروند و با گذران ايام در يک هواي پاک و عاري از هر گونه آلودگي لذت ببرند. همچنين آبشار زيباي قاري کوه واقع در 5 کيلومتري در شمال شرقي قازان قايه هم بسيار ديدني است.

* پژوهشگر بين المللي کشاورزي پايدار، گرگان

* فعال بخش کشاورزي و محيط زيست، قازان قايه