مهدي مزيدي- مهاجرت داخلي، فرايندي مهم در جوامع انساني است که از واکنش شهروندان به عواملي چون نابرابري‌ در دستيابي به فرصت‌هاي اقتصادي منطقه‌اي، ناکامي اجتماعي، عدم رضايت در زندگي، حوادث طبيعي نظير سيل و زلزله و خشکسالي و ... ناشي مي‌شود. بررسي آمارهاي مرکز آمار ايران نشان مي‌دهد طي دوره 1385-1375 دو استان تهران و يزد با فاصله قابل توجهي از ساير استان‌ها، داراي بيشترين ميزان خالص مهاجرت هستند. پس از اين دو، استان‌هاي قم، بوشهر، گلستان، اصفهان و سمنان داراي خالص مهاجرت مثبت بالاتر از ساير استان‌ها هستند.(فرهيختگان/11تير1402) و در دوره 1395-1385 با اينکه اين روند معکوس شده است اما گلستان در اين بازه زماني با دو پله ارتقا در رتبه هفتم استان‌هاي مهاجرپذير قرار گرفته است و بار ديگر از سال 1395 تا کنون روند مهاجرت‌پذيري استان گلستان افزايشي شده است. مدير کل دفتر امور اجتماعي استانداري گلستان نيز در تاريخ 9 ارديبهشت 1396 در گفت‌وگو با خبرگزاري برنا اعلام کرده است؛ «پديده مهاجرت پذيري گرگان بيش از توان محدود شهر است» و تأکيد کرده است: «با جلوگيري از پديده مهاجرت تا حدودي مي‌توان از توسعه و پيشرفت حاشيه شهر جلوگيري کنيم.» آمارها نشان‌گر افزايش مهاجرت به استان گلستان است و پيش‌بيني مي‌شود شاهد روند بيش‌ازپيش آن در سال‌هاي پيش رو باشيم. بدون آمادگي و عدم برنامه‌ريزي براي اين پيشامد، قطعا بحران‌آفرين خواهد شد. براي ارائه تحليل دقيق‌تري از وضعيت استان گلستان در آينده و بررسي چالش‌ها و فرصت‌هاي مهاجرت گسترده به اين منطقه، استفاده از اعداد و ارقام مي‌تواند تأثير بيشتري در روشن شدن ابعاد اين موضوع داشته باشد. در ادامه، به بررسي دلايل افزايش مهاجرت بر مبناي آمار رسمي، چالش‌ها و سياست‌هاي مورد نياز براي مديريت اين مهاجرت با توجه به داده‌ها مي‌پردازيم.

دلايل افزايش چشمگير مهاجرت به استان گلستان

بر اساس گزارش مرکز آمار ايران، طي سال‌هاي اخير استان گلستان به‌عنوان يکي از مقاصد مهم مهاجرت داخلي شناخته شده است. در سال 1401، جمعيت استان گلستان بيش از يک‌ميليون و 922 هزار نفر و در حال‌حاضر بر اساس آمار سايت Sdata  جمعيت استان نزديک به دوميليون و 57 هزار نفر برآورد مي‌شود که نسبت به سرشماري سال 1395 که 1868819 نفر بوده، بيش از 10 درصد داشته است. همچنين، استان گلستان با توجه به شرايط آب‌وهوايي و منابع طبيعي نسبتا خوب خود در مقايسه با مناطق خشک مرکزي و جنوبي ايران، شاهد افزايش مهاجرت از اين مناطق بوده است. بر اساس پژوهش‌هاي انجام شده در دانشگاه تهران، بيش از 25 درصد از مهاجران داخلي به دليل مشکلات آب و خشکسالي استان خود را ترک کرده‌اند و مقصد اصلي آن‌ها استان‌هاي شمالي و استان گلستان بوده است. از سوي ديگر، حدود 40 درصد از زمين‌هاي کشاورزي در مناطق مرکزي و جنوبي ايران با کاهش شديد آب‌هاي زيرزميني و کاهش توليدات مواجه بوده‌اند که کشاورزان و کارگران اين مناطق را مجبور به مهاجرت به مناطق داراي منابع آب پايدارتر مانند گلستان کرده است.

چالش‌هاي پيش روي استان گلستان در صورت تحقق مهاجرت فراگير:

1. فشار بر منابع طبيعي و آب:

بر اساس داده‌هاي سازمان آب منطقه‌اي گلستان، مصرف آب کشاورزي در استان در سال 1398 بيش از 85 درصد از کل مصرف آب استان را به خود اختصاص داده است...

اين امر نشان مي‌دهد که در صورت افزايش جمعيت و تقاضا براي آب، فشار زيادي بر منابع آبي استان وارد خواهد شد. در حال حاضر، استان با کاهش سطح آب‌هاي زيرزميني در برخي مناطق مواجه است، به طوري که سطح آب‌هاي زيرزميني در برخي از مناطق گلستان طي دو دهه اخير بيش از 10 متر کاهش يافته است.

2. تأثيرات ‌محيط زيستي:

طبق گزارش سازمان حفاظت محيط زيست، استان گلستان داراي جنگل‌هاي هيرکاني با مساحتي بيش از 2 ميليون هکتار است که به دليل بهره‌برداري‌هاي غيرمجاز و توسعه بي‌رويه کشاورزي در معرض تخريب قرار دارند. افزايش مهاجرت و فعاليت‌هاي کشاورزي و صنعتي بدون مديريت پايدار، مي‌تواند به تخريب اين مناطق منجر شود.

3. زيرساخت‌هاي ناکافي:

طبق گزارش مرکز آمار ايران، در سال 1399 استان گلستان در مقايسه با ميانگين کشوري، دسترسي پايين‌تري به خدمات بهداشتي و درماني داشته است. به‌ازاي هر 100 هزار نفر در استان تنها 5.4 پزشک وجود دارد، در حالي که ميانگين کشوري اين رقم بيش از 10 پزشک است. با افزايش مهاجرت و نياز به خدمات بهداشتي، اين وضعيت مي‌تواند تشديد شود.

4. بيکاري و نابرابري اقتصادي:

نرخ بيکاري در استان گلستان بر اساس آمار رسمي در سال 1398، حدود 10.2 درصد بوده است که با افزايش جمعيت و تقاضا براي شغل، احتمالاً افزايش خواهد يافت. همچنين، ساختار اقتصادي استان که بر پايه کشاورزي استوار است، نيازمند تنوع‌بخشي به اقتصاد براي جذب مهاجران با تخصص‌هاي مختلف است.

5. تنش‌هاي اجتماعي و فرهنگي:

طبق آمار وزارت کشور، استان گلستان يکي از متنوع‌ترين استان‌هاي ايران از نظر ترکيب قومي و فرهنگي است. با      افزايش مهاجرت و ورود افراد از فرهنگ‌ها و مناطق مختلف، احتمال وقوع تنش‌هاي اجتماعي نيز افزايش مي‌يابد. بدون برنامه‌هاي مناسب براي تقويت انسجام اجتماعي، اين تنوع فرهنگي مي‌تواند به چالش‌هايي در حوزه همزيستي مسالمت‌آميز منجر شود.

6. بافت فرسوده شهري و سکونت گاه‌هاي غيررسمي

ميزان قابل‌توجهي از مساحت شهرهاي استان را بافت ناکارآمد و محدوده‌هاي هدف بازآفريني تشکيل مي‌دهند که مديرکل راه و شهرسازي وقت گلستان در جلسه ستاد ملي بازآفريني شهري پايدار(خرداد 96) ميزان آن را 16.62 درصد اعلام و درخصوص حاشيه‌نشيني در اين استان اذعان کرده است: 28.3 درصد جمعيت شهري استان  با جمعيتي قريب به 280 هزار نفر در محدوده بافت‌هاي مياني و سکونتگاه‌هاي غير رسمي زندگي مي‌کنند.(ايسنا/28 خرداد 1396)

لزوم بکارگيري سياست‌هاي راهبردي و حکمراني هوشمندانه:

براي مواجهه با چالش‌هاي ناشي از مهاجرت گسترده به استان گلستان، نياز به سياست‌هاي حکمراني هوشمندانه و راهبردي وجود دارد که به بهبود مديريت منابع و توسعه پايدار استان کمک کند. برخي از اين سياست‌ها عبارتند از:

1. مديريت پايدار منابع طبيعي و آب:

بر اساس آمار وزارت نيرو، سالانه بيش از 85 درصد از آب مصرفي استان در بخش کشاورزي استفاده مي‌شود. يکي از سياست‌ هاي کليدي براي مدير يت منابع آب، ترويج روش‌هاي آبياري نوين مانند آبياري قطره‌اي و   باز چرخاني آب است. اين اقدامات مي‌تواند به کاهش مصرف آب و حفاظت از منابع زيرزميني کمک کند. همچنين، اجراي طرح‌هاي ذخيره‌سازي و مديريت بحران آب براي مقابله با خشکسالي‌هاي آينده ضروري است.

2. تنوع‌بخشي به اقتصاد استان:

استان گلستان در حال حاضر به شدت به کشاورزي وابسته است. براي کاهش فشار بر منابع طبيعي و ايجاد فرصت‌هاي شغلي جديد، نياز به تنوع‌بخشي به اقتصاد استان وجود دارد. بر اساس گزارش اتاق بازرگاني گلستان، استان پتانسيل بالايي براي توسعه بخش گردشگري و صنايع تبديلي دارد. سرمايه‌گذاري در اين بخش‌ها مي‌تواند به ايجاد اشتغال پايدار و کاهش وابستگي به کشاورزي کمک کند.

3. توسعه زيرساخت‌هاي شهري و روستايي:

با افزايش جمعيت، نياز به توسعه زيرساخت‌هاي حمل‌ونقل، بهداشت و درمان و آموزش بيشتر خواهد شد. بر اساس آمار وزارت راه و شهرسازي، استان گلستان در سال 1398 کمتر از 500 کيلومتر جاده اصلي و بزرگراه داشته است که در مقايسه با ميانگين کشوري پايين‌تر است. اين زيرساخت‌ها بايد براي پاسخگويي به نيازهاي جمعيت جديد بهبود يابند.

4. تقويت انسجام اجتماعي و فرهنگي:

سياست‌هاي فرهنگي و اجتماعي بايد بر تقويت تعامل و همبستگي ميان گروه‌هاي قومي و فرهنگي استان متمرکز باشد. برگزاري برنامه‌هاي فرهنگي مشترک، تقويت آموزش‌هاي فرهنگي در مدارس، و ايجاد فضاي گفت‌وگو ميان گروه‌هاي اجتماعي مي‌تواند به کاهش تنش‌هاي احتمالي کمک کند.

5. سرمايه‌گذاري در منابع انساني و مهارت‌آموزي:

بر اساس گزارش مرکز آموزش فني و حرفه‌اي گلستان، نياز به آموزش‌هاي تخصصي و مهارت‌آموزي در استان به شدت احساس مي‌شود. فقط 25 درصد از جمعيت جوان استان دسترسي به آموزش‌هاي فني و حرفه‌اي دارند. افزايش سرمايه‌گذاري در آموزش و مهارت‌آموزي مي‌تواند به ايجاد فرصت‌هاي شغلي جديد و توسعه نيروي کار متخصص کمک کند.

نتيجه‌گيري:

با توجه به آمار و ارقام رسمي، استان گلستان با موج مهاجرت داخلي مواجه است که مي‌تواند فرصتي براي توسعه باشد اما بدون سياست‌هاي حکمراني هوشمندانه و مديريت صحيح، اين مهاجرت مي‌تواند چالش‌هايي جدي ايجاد کند. مديريت پايدار منابع آب، تنوع‌بخشي به اقتصاد، توسعه زيرساخت‌ها، تقويت انسجام اجتماعي و سرمايه‌گذاري در منابع انساني، از جمله سياست‌هاي کليدي هستند که مي‌توانند به استان گلستان کمک کنند تا به مقصدي پايدار و پويا براي مهاجران و ساکنان بومي تبديل شود.

 ونکوور کانادا/ کارشناس ارشد صنايع