محمد اسماعيل اسدي- منابع طبيعي در هر کشوري يکي از زير ساخت هاي اصلي توسعه هر کشور محسوب مي شود و کشوري که فاقد اين منابع باشد به عقيده کارشناسان اقتصاد محيط زيست از پشتوانه مناسبي براي توسعه برخوردار نيست. جنگلهاي شمال ايران موسوم به جنگلهاي هيرکاني که دومين اثر ثبت طبيعي ما در ميراث يونسکو در سال 2019 مي باشد گنج ارزشمند استان هاي شمالي ايران محسوب مي شود که براي حفاظت از آن بايد توجه ويژه اي داشته باشيم. جنگل هاي هيرکاني داراي خدمات بوم سازگاني متنوع بوده و از نظر بوم شناسي، اقتصادي و اجتماعي داراي جايگاه ارزنده اي هستند و ذخيره کربن به عنوان يکي از خدمات ارزشمند تنظيمي بوم سازگان شناخته شده است. جنگل صرف نظر از همه ارزش هايي که دارد و خود يک منبع در آمد پايدار براي هر کشوري محسوب مي شود، به مديريت پايدار و علمي نيز نياز دارد. مديريتي که مبتني بر علم اکولوژي باشد و بيشتر از آن که در فکر تبديل درختان به گرده بينه باشد به فکر حفظ بوم سازگان (اکوسيستم) موجود و استفاده از ساير کارکردهاي درختان باشد. اگر چنين مديريتي حاکم شود قطع يقين گام بزرگي براي حفاظت از اين ميراث ارزشمند برداشته خواهد شد. با اين حال وضع جنگل هاي شمال ايران در حال حاضر به گونه اي است که براي اصلاح اين وضع و از ميان بردن عوامل تخريب به بودجه هاي دولتي هم نيازمند است. کف جنگل (Forest floor) که لاش‌برگ، پوس‌برگ (Duff) يا ريزه (Detritus) نيز ناميده مي‌شود، بخشي از بوم سازگان جنگل است که ميان بخش زنده و قسمت هوايي جنگل و خاک زيرين که بستر و زيستگاه ريشه ها و موجودات خاک زي است و عمدتا از باکتريها و قارچها و جلبکها و بي مهرگان و کرمهاي خاکي و مواد آلي پوسيده و برگ هاي ريخته‌شده تشکيل شده‌است، واسطه مي‌شود. در بوم‌سازه‌هاي جنگلي، تجزيه لاشبرگ مهم‌ترين راه ورود عناصر غذايي و کربن به خاک است و قابليت در دسترس بودن عناصر غذايي خاک به ميزان زيادي ناشي از پويايي عناصر غذايي و تجزيه لاشبرگ در جنگل است. گونه هاي درختي پهن برگ از مهم ترين عوامل تاثيرگذار بر ويژگي هاي خاک از طريق توليد لاشريزه بوده و نقش اساسي در چرخه کربن و ترسيب آن دارند. .لاشبرگ (Litter) لايه‌اي است متشكل از انواع مواد آلي جانوري و گياهي كه سطح خاك جنگل را مي‌پوشاند و پس از تجزيه تبديل به گياخاك مي‌شود. تنوع زيستي باعث افزايش كيفيت لاشبرگ و بهبود زادآوري جنگل و توليد زي توده و چرخه كربن در طبيعت مي‌شود. برداشت لاشبرگ از کف جنگل غير قانوني است ولي غني بودن آن از مواد غذايي باعث مي‌شود برخي افراد سود جو با نيت منفعت طلبي، آن را از سطح جنگل‌ برداشت كنند و از آن خاک مرغوبي براي فروش به مردم به دست آورند. برگهاي درختان جنگلي هنگامي که بر خاک جنگل و شاخه هاي تازه افتاده به ويژه در روزهاي کوتاه پاييز و زمستان افزوده ميشوند در قسمت زيرين آن برگها و شاخه هاي کهنه سالهاي پيش تدريجاً پوسيده و با لاشه هاي کرمها و جانوراني که در زيرزمين مرده و پوسيده اند و همچنين ريشه هاي پوسيده يک لايه تيره رنگي درست ميکنند که آن را لاشبرگ مينامند. اين لاشبرگها براي عرصه جنگل بسيار سودمند است زيرا هم موجب حفاظت از خاک کف جنگل در نقابل فرسايش هاي آبي و بادي مي شوند و هم موجب افزايش ماده آلي خاک مي گردند. برگهايي که در پائيز از درخت ميريزند بطور متوسط داراي 12 تا 14 درصد آب و 5 تا 10 درصد خاکستر و 3 تا 4 درصد نيتروژن هستند و يک هکتارجنگل دانه زاد راش که در حدود 3700 کيلوگرم در سال برگ به زمين ميريزد قريب 185 کيلوگرم مواد معدني و 37 کيلوگرم نيتروژن به پوشش مرده مي افزايد. گذشته از نيتروژني که در برگها يافت ميشود، پوشش مرده نيتروژن فراواني هم از هوا دريافت ميکند و اينکار بوسيله باکتريهاي ويژه اي انجام ميشود که در روي برگهاي خشک پوشش مرده يافت ميشوند و اين باکتريها نيتروژن فراواني از هوا مي ربايند و خاک جنگل را از اين عنصر گرانبها که در کشاورزي از راه کود به زمين ميرسد بي نياز ميکنند. جذب نيتروژن نتيجه هم زيستي چندين باکتري است. اين باکتريها مايه پوسانيدن پوشش مرده و ساختن لاشبرگ ميگردند و با باکتريهائي که در زمينهاي زراعتي يافت ميشود اختلاف دارند. برخي قارچها نيز مانند باکتريها در پوسانيدن پوشش مرده و ساختن لاشبرگ موثرند، جانوران کوچک از دسته بي مهرگان مانند ريشه پائيان وکرم هاي خاکي نيز در پوسانيدن پوشش مرده کمک ميکنند بدين ترتيب که از برگها و گياههاي خشک تغذيه کرده و باآخال خود آنها را به خاک بر مي گردانند...

کرمهاي خاکي بويژه خيلي سودمند هستند و برگهاي خشک ممرز را بيش از برگ ساير درختان دوست ميدارند چنانکه در جنگلهاي ممرز که در زمستان زمين آنها پوشيده از برگهاي خشک است تا آغاز تابستان اثري از برگهاي خشک باقي نميماند. گرما در پوسانيدن پوشش مرده اثر دارد... نم هوا و خاک در پوسانيدن پوشش مرده موثر است و هر چند برگهاي خشک نمناکتر باشند زودتر ميپوسند و اگر برگها خيلي خشک باشند بهيچوجه نخواهند پوسيد و از طرفي چون اکسيژن براي عمل باکتريها لازم است اگر آب سطح پوشش مرده را بپوشاند و از راه يافتن هوا در آن جلوگيري کند پوسيدگي بخوبي انجام نخواهد گرفت بنابراين اندازه نم پوشش مرده از اين لحاظ داراي حداقل و حداکثري است که بستگي به جنس خاک دارد. اثر روشنائي در پوسانيدن پوشش مرده هنوز آشکار نيست ولي گمان ميرود که بهيچوجه موثر نباشد. برگهاي رزين دار و برگ درختاني که مازوج دارند دير ميپوسند. پارک جنگلي هيرکاني النگدره گرگان واقع در قلب شهر گرگان نيازمند مديريت و توجه بيشتر مسئولان و همکاري و همياري مردم در حفاظت است. بدون شک اگر زماني فرارسد که مردم و مسئولان، نگاه سنتي خود را از نگاه پارک شهري به نگاهي مدرن و مبتني بر طبيعت تبديل کنند آن روز قدم بزرگي براي حفظ اين پارک جنگلي بازمانده از دوران سوم زمين شناسي برداشته خواهد شد.

پژوهشگر بين المللي آب و خاک