علي قاسمعلي- استمرار خشکسالي، بهره‌وري حداقلي از منابع آب و مشکلات اعتباري براي توسعه روش‌هاي نوين آبياري در کشاورزي سبب شده تا فرآيند حفر چاه غيرمجاز براي مصارف زراعي در گلستان همچنان، مورد اقبال کشاورزان باشد. بروز تغييرات اقليمي، پيامدهاي پرشماري در سرزمين پهناور ايران به همراه داشته است و استان شمالي و به ظاهر سرسبز گلستان، هم از اين قاعده مستثنا نبوده است.تاثير رخدادهاي آب و هوايي مانند خشکسالي با اشکال مختلفي مانند افزايش فرسايش خاک، از بين رفتن تالاب‌ها، نابودي مراتع، وقوع ريزگردها و حتي فرونشست زمين خود را نمايان کرده است.

همزمان با تغييرات اقليمي، برخي از فعاليت‌هاي بشري موجب تشديد پيامدهاي خشکسالي شده است که از آن جمله مي‌توان به مقوله بهره‌برداري بيش از حد از منابع آب زير سطحي و به طور خاص حفر چاه‌هاي غير مجاز براي مصارف صنعتي شرب و کشاورزي، اشاره کرد؛ رويه‌اي نادرست که بخشي از خسارت‌هاي جبران ناپذير آن، در شکل فرونشست و کاهش دبي آب چاه‌هاي مجاز پديدار شده است.

 آينده ترسناک فراروي گلستان

استان گلستان به سبب شرايط خاص جغرافيايي و برخورداري از خاک حاصلخيز حدود نيم ميليون هکتار اراضي زراعي دارد و همين ويژگي سبب شده تا ديار هيرکان به يکي از قطب‌هاي توليد محصولات کشاورزي و زراعي در کشور تبديل شود.

 افت محسوس نزولات آسماني و کاهش آورده رودخانه‌هاي دائمي و موقت در استان گلستان سبب شده تا روز به روز وابستگي کشاورزان به منابع آب زير سطحي و چاه‌ها بيشتر شود و در اين شرايط، طي ساليان اخير هزاران چاه غير مجاز در گلستان حفر شده است. بر اساس برخي آمارها حدود 15 تا 17 هزار حلقه چاه غير مجاز در گلستان وجود دارد که استمرار فعاليت اين چاه‌ها و استخراج بي‌ضابطه آب از منابع آبي آينده‌اي ترسناک فراروي گلستان ترسيم کرده است. با وجود فعاليت کنترلي و گشت‌هاي ميداني پرسنل شرکت آب منطقه‌اي استان گلستان اما مشاهدات عيني خبرنگار دانشجو حاکي از آن است که توقفي در برداشت آب و البته حفر چاه‌هاي غير مجاز استان گلستان ديده نمي‌شود. البته بي‌انصافي است؛ اگر همکاري مراجع قضايي با نهادهاي متولي در حوزه برخورد با چاه‌هاي غير مجاز را ناديده بگيريم؛ اما گستردگي اين عارضه پرخطر سبب شده تا چالش چاه‌هاي غير مجاز در گلستان همچنان ادامه داشته باشد.

 برخورد قهري با کشاورزان کارساز نيست

فاطمه جمشيدي از کارشناسان حوزه منابع آب اظهار کرد: در 600 هزار هکتار از وسعت استان گلستان، فعاليت کشاورزي و زراعي انجام مي‌شود و پايش مستمر و دائمي از اين عرصه‌ها براي جلوگيري از حفر چاه غير مجاز اقدامي سخت و طاقت فرسا است. وي گفت: در اکثر اوقات حفر چاه‌هاي غير مجاز با هدف جبران کاهش نزولات آسماني انجام مي‌شود و تا زماني که بهره‌وري از آب در حوزه کشاورزي ارتقا پيدا نکند؛ اين رويه همچنان ادامه خواهد داشت.  جمشيدي ادامه داد: زندگي حدود يک سوم مردم گلستان با کشاورزي و زراعت گره خورده است و برخورد قهري با کشاورزان جوابگو نيست؛ بايد سازوکاري اتخاذ کنيم که بهره‌وري از آب افزايش يابد. وي گفت: در ساليان اخير، از يک سو با همکاري بانک‌هاي استان گلستان، فرايند نصب کنتور بر روي چاه‌هاي مجاز آغاز شده است اما از سوي ديگر حفر چاه‌هاي غير مجاز و البته برداشت بي‌رويه از چاه‌هاي مجاز و فاقد کنتور با شدت ادامه دارد. جمشيدي افزود: تسهيل‌گري در ارائه وام به کشاورزان و ارتقاي مکانيزاسيون، گسترش روش‌هاي نوين آبياري و از همه مهمتر فرهنگ سازي بين بهره‌برداران حوزه کشاورزي از جمله راهکارهاي کاهش دست اندازي به منابع آب زير سطحي و مقابله با افزايش چاه‌هاي غير مجاز است.

هزينه‌بَري بالاي انسداد چاه و بي رغبتي پيمانکاران

 حسين حاجي‌حسيني‌، معاون حفاظت و بهره‌برداري شرکت آب منطقه‌اي گلستان در گزارشي به خبرنگاران اظهار کرد: از سال 1400 تا سال 1405 مدت اجراي برنامه‌هاي اجرايي سازگاري با کم آبي استان است که اکنون بيش از سه سال از آن گذشته است. وي اهم برنامه‌هاي سازگاري با کم‌آبي شرکت آب منطقه‌اي استان را، انسداد چاه‌هاي غير‌مجاز، نصب کنتورهاي هوشمند بر روي چاه‌ها و جلوگيري از اضافه برداشت چاه‌هاي مجاز عنوان کرد و افزود: طي مدت زماني که از اجراي برنامه سازگاري با کم آبي استان گذشته است، 1675 حلقه چاه غير مجاز در استان توسط شرکت آب منطقه‌اي مسلوب المنفعه شده ‌و 5983 دستگاه کنتور هوشمند حجمي نيز بر روي چاه هاي استان نصب شده است. معاون حفاظت و بهره‌برداري شرکت آب منطقه‌اي گلستان بيان کرد: از اضافه برداشت حدود 19 ميليون مترمکعب از منابع آب زيرزميني طي اين مدت جلوگيري شد. حاجي‌حسيني مشکلات پيش روي جهت تحقق اهداف پروژه انسداد چاه هاي غيرمجاز را، استنکاف مالکان چاه هاي غيرمجاز از پر کردن چاه محفوره علي رغم نص صريح ماده 45 قانون توزيع عادلانه آب، هزينه هاي بالاي پر و مسلوب المنفعه کردن چاه هاي غيرمجاز، عدم تمايل پيمانکاران براي شرکت در مناقصه هاي مرتبط با پروژه انسداد چاه ها به دليل تنش هاي اجتماعي زياد و کمبود تخصيص اعتبارات، عدم همکاري مالکان داراي تجهيزات انسداد چاه غيرمجاز به دليل مشکلات اجتماعي و بعضا آسيب به ماشين آلات آنها و در نهايت به دليل دو کشت بودن اراضي کشاورزي استان و زمان بسيار اندک براي انسداد چاه در پايان فصل کشت سبز عنوان کرد..

شور شدن منابع آب گلستان

مديرعامل آب منطقه اي گلستان هم در اين باره گفت: در شش ماه اول سال جاري تعداد 160 حلقه چاه غير مجاز در استان پر و مسلوب المنفعه شد. در اين مدت 14 دستگاه حفاري غير مجاز در استان توقيف شدند. ايرج حيدريان با اشاره بر ارتباط و همکاري مؤثر دستگاه قضايي براي برخورد با آبخوان خواران و متجاوزان به منابع آب سطحي و زيرزميني، ادامه داد: برداشت‌هاي بي‌رويه آب، سبب افت سطح آب‌ زيرزميني خواهد شد که کاهش سطح آب‌ زيرزميني خطرات و عواقب جبران‌ناپذيري از جمله لوله زايي، فرونشست زمين، شور شدن آب و کاهش کيفيت آب را در پي دارد. وي گفت: هر گونه حفر و بهره برداري از چاه هاي غيرمجاز جرم محسوب شده و اين شرکت با همکاري دستگاه قضايي با هرگونه تخلف در زمينه آب هاي سطحي و زير زميني برخورد خواهد کرد. مديرعامل شرکت آب منطقه اي گلستان، گفت: يکي از مهم‌ترين پروژه‌هاي طرح احيا و تعادل بخشي آب‌هاي زيرزميني، پروژه نصب کنتورهاي هوشمند حجمي آب بر روي چاه ها است و در سال گذشته 1358 حلقه کنتور هوشمند بر روي چاه هاي کشاورزي استان گلستان نصب شد که به نسبت به مدت مشابه سال گذشته 23 درصد رشد داشته است و در سال جاري نيز اين روند ادامه دارد. وي با بيان اينکه نصب کنتور هوشمند يک تکليف قانوني است، گفت: بمنظور انضباط مصرف و کنترل برداشت آب از چاه‌هاي مجاز به ويژه چاه هاي عميق، نصب کنتورهاي هوشمند حجمي که در قانون توزيع عادلانه آب به لزوم انجام آن توسط مالکين چاه ها تصريح شده است، راهکار مناسبي به‌شمار مي‌رود. وي گفت: با نصب اين کنتورها مي‌توان نظارت دقيق تري بر ميزان برداشت آب توسط بهره برداران داشت و از کسري مخازن سفره هاي آب زيرزميني و فرونشست نيز جلوگيري کرد.

فرونشست زمين، يک بحران جدي

در گلستان

محمود اسپانلو، دادستان مرکز استان گلستان در گفتگو با خبرنگاران اظهارکرد: متاسفانه متوليان مربوط به مديريت منابع آب، راهبرد تاثير گذاري براي مسدود کردن چاه هاي غيرمجاز ندارد و اعلام کرده اند سالانه 300 چاه را مسدود مي کنند که با يک‌حساب سرانگشتي دهها سال انسداد اين‌چاه ها طول مي کشد در حاليکه کاهش سطح آب سفره هاي زيرزميني و فرونشست زمين به يک بحران جدي در استان تبديل شده است. وي گفت: بايد  چاه هاي آب شرب استان و زراعي مجاز شناسايي و حريم آنها روي نقشه مشخص و مستمر پايش شود و تخلفات را گزارش داده شود. دادستان اسپانلو افزود: تردد دستگاه هاي حفاري نياز به مجوز دارد و بايد امور آب اين دستگاه هاي حفار را شناسايي و جمع آوري کنند و اگر کوتاهي کنند ترک فعل است. وي تصريح کرد: اگر جايي چاه غيرمجاز  بود، بلافاصله پلمب و دستگاه ها را جمع آوري کنيد و در دادستاني ما آماده ايم و قاطعانه کنار شما هستيم. دادستان‌مرکز استان، بر پايش چاه هاي مسدود شده هم تاکيد کرد و گفت: اگر در بررسي هاي ما مشخص شد چاه غيرمجازي به ظاهر مسدود شده ، با مديران و  پيمانکاران متخلف، قاطعانه برخورد مي کنيم.دادستان مرکز استان گفت: دادستان هاي سراسر استان آماده هرگونه همکاري در حوزه حفاظت از منابع آب هستند.

 فردا دير است؛ نفرين زمين نزديک است‌

پايان سخن آنکه براي حل چالش چاه‌هاي غير مجاز بايد رويکردي فرا نهادي ترسيم شود و در کنار توسعه مکانيزاسيون و گسترش آبياري نوين به فرهنگسازي توجه بيشتري داشته باشيم موضوعي کردن چاره انديشي براي آن تبعات و خسارت‌هاي پرشماري را در حوزه محيط زيست و اقتصاد گلستان بر جاي خواهد گذاشت. فردا دير است؛ نفرين زمين نزديک است‌.