گزارشی از یک محله کم برخوردار شهری در گرگان 

  سرویس اجتماعی- "چناران" نام زیبایی است که تصویری از سرسبزی و آبادی به ذهن می آورد. چنین تصوری اما لااقل برای یک مورد صذق نمی کند: محله چناران گرگان. این جا یکی از کم برخوردارترین و محرومترین محلات شهری مرکز استان گلستان است. درست معلوم نیست با چه پیشینه و شواهدی نام چناران بر این محل گذارده شده است. نقل است زمانی این محدوده درختان چناری داشته که دیگر از آن ها اثری نیست. این جا نه چناری هست و نه آن چه که از یک محله شهری انتظار هست.   چناران را می توان یک پدیده شهری لقب داد. محدوده ای که اکنون حدود ده هزار نفر جمعیت دارد و کمتر از دو دهه از شکلگیری آن در شرقی ترین بخش شهر گرگان می گذرد. سرعت رشد این محله و تراکم جمعیت ساکن در آن حیرت آور است: شصت و هشت کوچه، عمدتاً با عرض غیراستاندارد شش و هشت متر که طول بسیاری از آن ها بیش از دویست متر است. بسیاری از خانه ها مساحت زیر 100 متر دارند و هر کوچه تراکم بالایی از جمعیت. به قول یکی از اهالی، هر کوچه چناران، به اندازه یک روستا جمعیت دارد!.

در این کوچه های طولانی باریک، تردد دو اتومبیل از کنار یکدیگر به راحتی میسر نیست. چه رسد به این که اتومبیلی هم پارک باشد، که هست. چون بسیاری از خانه ها فاقد پارکینگ هستند. ایرادی که علاوه بر مشکل رفت و آمد روزانه و گاه نزاع میان رانندگان، کار امدادرسانی و تردد را در این کوچه ها مشکل می سازد. 

اکثر منازل این محله محصول تفکیک غیرمجاز زمین های مرغوب کشاورزی به قطعات کوچک زیر 100 متر هستند. بسیاری از خانه ها غیرمجاز و بدون رعایت اصول مهندسی ساخته شده اند و در بهترین حالت، پروانه ساختمان را بعد از ساخت و با اخذ جریمه از کمیسیون ماده صد گرفته اند و منازل فاقد پروانه بسیار یافت می شود. بنابراین می توان چناران را از لحاظ سازه ای، یکی از ناپایدارترین محلات شهری گرگان در پدافند غیرعامل به شمار آورد.

وضعیت موجود محله چناران باعث شد تا در سال 1398 وزارت کشور و استانداری گلستان، این منطقه از شهر گرگان را به عنوان یکی از محلات هدف جهت رسیدگی ویژه شناسایی و یکی از دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی خود را در این منطقه مستقر کند. یکی از وظایف این دفاتر، شناسایی وضعیت موجود محله، ظرفیت ها و کاستی ها و برنامه ریزی توسعه ای برای توانمندسازی محل است.

مدیر "دفتر تسهیلگری و توسعه محلی محلات اوزینه و چناران" معتقد است که محله چناران با وجود قدمت کم، همه شاخص های یک بافت شهری برابر آن چه که قوانین مربوط به بافت های فرسوده نامیده را داراست. سیامک دُربیکی شاخص های ذکر شده کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در سند ملی بازآفرینی شهری را بر این محله حاکم می داند.  

کارشناس شهرسازی این دفتر نیز می گوید: «محله چناران با وجود قدمت کم، از لحاظ کالبدی بدون طراحی اولیه و به شکل غیراصولی شکل گرفته و بر مبنای روند اشتباه اولیه در حال رشد است». آی سن اسماعیلی می افزاید: «الگوی شهرسازی شکل گرفته در چناران و تشکیل خیابان های در اصطلاح "آنتنی" در چنین وسعتی بدون وجود استانداردها و عناصر لازم دیگر بی تردید باعث مشکلات عدیده ای در آینده نزدیک در بعد منطقه ای در شرق شهر گرگان خواهد بود که "ترافیک" تنها یکی از آن مشکلات است. بنابراین نیاز است که برای تغییر در این روند، برنامه ریزی ویژه ای صورت گیرد».

چناران گرچه در کنار یکی از زیباترین چشم اندازهای شهری گرگان قرار دارد، لیکن با جمعیتی که بیش از برخی از شهرهای استان است فاقد هرگونه پارک و فضای سبز است و برای رسیدن به پارک در محلات اطراف، ساکنانش باید مسافتی طولانی را طی کنند. مهندس اسماعیلی می گوید: « به علت تفکیکات و ساخت و سازهای غیرمجاز، محله چناران از سرانه های شهری لازم مانند فضای سبز و سرانه های فرهنگی، درمانی و به تبع آن خدمات رسانی دستگاه های مرتبط بی بهره مانده است و چنین مشکلی، بر کیفیت زندگی ساکنان محل اثرگذار است». وی یادآور می شود: «متاسفانه هنوز هم این تخلفات و تفکیک غیرمجاز دیده می شود و ادامه این سودجویی‌ها کار را برای مدیریت شهری و توسعه محل در آینده مشکل‌تر می کند».اما آن چه چناران را یک پدیده قابل تأمل در شهر گرگان ساخته است صرفاً کالبد این محله نیست بلکه ترکیب جمعیتی و مشخصات اجتماعی و اقتصادی آن نیز هست. « بیشتر ساکنان چناران مهاجرانی از نقاط مختلف کشور و استان و یا کشور افغانستان هستند که عمدتاً به دلیل هزینه های پایین تر سکونت نسبت به نقاط دیگر شهر در این محل ساکن شده اند». این موضوع را سکینه حسینی، دکترای جامعه شناسی و کارشناس اجتماعی دفتر می گوید و می افزاید: « مطالعات موجود نشان می دهد حدود نیمی از ساکنان این محل، سابقه سکونت کمتر از ده سال در این محل دارند و به علل مختلف، احساس تعلق چندانی به محل خود ندارند. به همین دلیل نرخ مشارکت آنان در برنامه های توسعه محلی مطلوب نیست و کار را برای خدمت رسانی نهادها به نسبت نقاط دیگر می تواند مشکل تر کند». وی در عین حال معتقد است وضعیت موجود چناران می تواند یک فرصت توسعه ای برای محله و حتی منطقه ای برای شهر گرگان باشد: «وجود خرده فرهنگ ها و تنوع قومی بالا در محله چناران در صورت برنامه ریزی و توجه مدیران دولتی می تواند یک فرصت توسعه برای محله، شهر و استان باشد اما در صورت عدم توجه، می تواند منشأ مشکلات اجتماعی فرامحله ای در شهر باشد ». وی تنوع صنایع دستی زنان این محله را از نمونه های فرصت توسعه ای محل اشاره می داند که گزیده ای از هنر چند استان کشور را می توان در آن ها مشاهده کرد.  با وجودی که نرخ برخی از آسیب های اجتماعی در این محله بالاتر از میانگین شهری است، لیکن دکتر حسینی معتقد است ظرفیت های اجتماعی مناسبی در میان شهروندان محله وجود دارد که می تواند در یک فرایند اجتماعی- نهادی و با اتکا به دارایی های محلی به بهبود شرایط اقتصادی، فرهنگی خانوارها و در نتیجه محله کمک کند.کودکان موضوع دیگر این محل هستند. آن ها را می توان در حال بازی و وقت گذراندن در زمین های خالی کوچه های چناران بدون کمترین امکاناتی مشاهده کرد. مهندس دُربیکی در این خصوص می گوید: « آموزش کودکان از ارکان توسعه محلی و تضمینی برای کاهش مشکلات آینده است اما یکی از ضعف های محله چناران عدم وجود اماکن دولتی و عمومی است که امکان اجرای برنامه های مستمر آموزش کودکان را محدود می کند. با این وجود، علاوه بر راه اندازی خانه کودک توسط دفتر تسهیلگری، بر استفاده از ظرفیت اماکن مذهبی محل تأکید داریم. ظرفیتی که برای آموزش های فنی و حرفه ای به یاری آمد و نتیجه آن، برگزاری دوره های مهارتی در محل در جهت حرفه آموزی و اشتغال در حسینیه و زینبیه بود».

موضوعات اقتصادی یکی از مسایل مهم ساکنان چناران است. مادران از بیکاری فرزندانشان و گاه همسرانشان و مشکلات پیامد آن گلایه مند هستند. یکی از ساکنان می گوید: دو پسر جوان جویای کار در منزل دارم که اجازه نمی دهم به پارک های اطراف بروند که مبادا آلوده شوند. با همه سختی، آن ها را به باشگاه بدنسازی می فرستم. ولی تا چه زمانی؟.دُربیکی می گوید: « گرچه سیاست بازآفرینی شهری بر توانمندسازی درونی محل استوار است، لیکن باید از ظرفیت های نهادی نیز در این راستا بهره برد. شغل بسیاری از ساکنان چناران کارگری ساده و گاه کارگری فصلی است. برای برون رفت از این وضعیت در میان مدت، باید به سطح مهارت های حرفه ای افراد افزود. به همین جهت برگزاری دوره های مهارت آموزی برای مردان و زنان با استفاده از همکاری نهادهای متولی پیگیری می شود». وی می افزاید: « برای برخورداری از منابع مختلف ملی، با همکاری استانداری گلستان و فرمانداری شهرستان و اداره کل راه و شهرسازی استان در تلاش برای معرفی بیشتر این محله در مراجع مربوطه کشوری و بهره مندی بیشتر چناران از تفاهمات آموزشی و اعتبارات ویژه مناطق کم برخوردار شهری هستیم».

به دلایل اقتصادی و عوامل اجتماعی در سطح کلان و خرد، گسترش محله ای مانند چناران همچنان ادامه دارد و متناسب با برنامه های توسعه ای نیست. با توجه به قوانین کشور، پیشگیری از رشد این مناطق و ساخت و ساز غیرمجاز تنها از مدیریت شهری ساخته نیست و نیازمند هماهنگی و اقدامات عملی پیشگیرانه بین بخشی است. موضوعی که نیازمند درک بیشتر ما از دامنه آسیب های اجتماعی گسترش چنین محلاتی است.