زهرا پایین محلی- استان گلستان از نظر جغرافیایی دارای مناطق زیبا و متنوعی است. وجود دریای خزر و رشته کوه های البرز این استان را از استان‌های دیگر متمایز کرده است. جزایری در دریای خزر وجود داشته و دارد که در حوزه استان گلستان می باشد و مهمترین آن جزیره ی آشوراده است. در حال حاضر این جزیره مهمترین جزیره ایرانی دریای خزر است. آشوراده جزو نخستین مناطق زیست‌کره جهان معرفی و ثبت شده است.در این بین بندرگاه یا جزیره دیگری وجود داشته به نام آبسکون، با موقعیت جغرافیایی عالی که در پنج کیلومتری شهر گمیشان فعلی قرار داشت و در روابط تجاری ایران و نواحی خزر حائز اهمیت بوده است. اما آبسکون کجاست و ریشه‌های این نام را از کجا میتوان تبارشناسی کرد؟

 یکی از فرایندهای مهم دریای خزر نوسانات تراز آب آن است

سطح آب دریای خزر و نوسانات متعددی را در طول دوره های تاریخی و زمین شناسی تجربه کرده است. این نوسانات منجر به پیشروی و پسروی خط ساحلی، تغییر شکل سواحل، شکل‌گیری محیط های آبی جدید و جابجایی زیستگاه آبزیان،افزایش یا کاهش سطح اساس رودخانه ها، تغییرات سطح ایستایی سفره آب های زیرزمینی، تغییرات در مصب رودخانه‌ها،تغییر رژیم  رسوبگذاری، تغییر شکل دلتاها، پراکنش مواد رسوبی و یا حفر مجدد آبراهه در محل مصب شده است.

آبسکون کجاست؟

آبسکون،آبسکون،جزیره یا بندرگاهی کهن که در جنوب شرقی دریای خزرو شمال غربی استرآباد در مصب گرگان رود که جغرافی دانان متقدم طول شرقی ان را ۷۹ و ۴۵ و عرض شمالی آن را ۳۷ و ۱۰ یا ۱۵ تعیین کرده اند.

امروز اگر چه محل دقیق آبسکون شناخته نیست اما برخی مکان آن را محل روستای خواجه نفس کنونی یا بخش هایی از آشوراده می دانند،ولی حدس مستشرق غربی بار تولد آن است که آن  بندری در حدود شهر گمش تپه کنونی است،با توجه به طول و عرض جعرافیایی این دو منطقه،از اعتبار بیشتری برخوردار است.گذشته از آن، روایات مورخان و جغرافی دانان در اینکه آبسکون بندرگاهی بر کران دریا یا یکی از جزایر بوده است،با یکدیگر اختلاف دراند.به هر حال،برخی آن را جزیره دانسته اند که محمد خوارزمشاه از دست مغول به آنجا گریخته است اما منابع دیگری مانند مسعودی و اصطخری نیز با اینکه آبسکون بندرگاهی معتبر بوده است با وجود این تناقض ها گویا این منطقه در سده چهارم هجری بندری بزرگ و معتبر بود که افزون بر اهمیت بازرگانی و مرکزیت تجاری بوده است و نیز راه ارتباطی شرق خزر به گیلان و غرب خزر بوده است.

رضا قلی خان هدایت (۱۲۱۵_۱۲۸۸ ه ق ) نیز در سفرنامه خوارزم آورده است، آبسکون نام رودی در سه فرسنخی استرآباد است که از سوی خوارزم می آید و به دریای خزر میریزد و محل آن را "آب سکون" می گویند. همچنین او گفته حاکم مازندران خواست در کنار دریا بنایی بسازند که آثار باقی مانده نشان می دهد آنجا آبسکون باشد؛که در حال حاضر آثاری از آن یا بندرگاه آبسکون دیگر وجود ندارد.در این باره رحمت الله رجایی،پژوهشگر تاریخ میگوید:یکی از مهمترین رخدادهای تاریخ منطقه در زمان حمله ی مغولان و فرار آخرین پادشاه خوارزمی(سلطان محمد جلال الدین) در این جزیره یا بندرگاه  بوده که بعدها در فقرو بیچارگی مرد.او با اشاره به تناقض های تاریخی در این باره میگوید:آنچه مهم است که گویا در روزگاران گذشته منطقه آبسکون صاحب نام و وجهه بوده است و محلی شناخته شده بوده است. وی درباره موارد دیگر معتقد است نمیتوان قطعی نظر داد.

اسدالله معطوفی صاحب تالیفات متعدد در حوزه تاریخ استر آباد نیز می‌گوید: تقریبا تا ۷۰۰ سال پیش  زندگی در این جزیره یا بندرگاه، جریان داشته زیرا آثاری از ظروف سفالی در این منطقه پیدا شده است. معطوفی ادامه می دهد : این بندر تا ۱۵۰ سال بعد از فرار محمد جلاالدین خوارزمشاه به فعالیت خود ادامه داده است. زیرا آن جا(فروضه آبسکون استرآباد)،یعنی بندر فعال ایالات استرآباد بود. معطوفی یاد آوری می کند غازان خان مغول در آنجا متولد شده و بعدها ولایات،  خراسان بیشتر و مدت کوتاهی مازندارن را عهد دار بود،که در خراسان امیر نوروز که سردار سرکشی بود نیابت او را در خراسان به عهده داشت که بعدها علیه غازان خان شورش میکند.اسدالله معطوفی در مورد موقعیت جغرافیایی آبسکون نیز معتقد است :حاشیه ی گمیشان فعلی،قبرستان قدیمی  وجود دارد بنام کوره سو تپه که به احتمال ضعیف، این قبرستان یادگار آن زمان باشد.وی  ادامه می‌دهد با تحقیقات میدانی که خود ایشان در آن محل انجام داده است، تاکید می‌کند که این جزیره یا بندرگاه به دلیل پس روی آب دریای خزر و ترک ساکنین آن محل از آنجا باعث از بین رفتن آبسکون شده است.

زنده یاد دکتر منوچهر ستوده پژوهشگر بزرگ ایرانی و نویسنده از آستارا تا آستارا نیز در کتابش درباره آبسکون آورده است: آبسکون بر اثر پس روی آب دریا و ترک مردم منطقه از آنجا باعث ناپدید شدن این جزیره یا بندرگاه  مهم شده است. اسدالله معطوفی نیز تاکید می‌کند با تحقیقات میدانی که خود ایشان آنجا انجام داده است پسروی آب دریای خزر باعث ازبین رفتن آبسکون شده است. این محل اینک به عنوان یکی از آثار ملی ایران نیز  به ثبت رسیده است.به هر لحاظ امروزه از ابسکون نامی بر جا مانده است و گویا کسی نمیداند به دقت و درستی بگوید آبسکون اینک در کجای این جغرافیای خاکی کشورمان قرار گرفته است ، آیا به مرور ایام چیزی از آن باقی نماینده است ، ایا از ابتدا لنگرگاه بوده است و ... آیا ....