دکتر محمد اسماعیل اسدی_ خاک‌ها جایگاه رویش گیاهانی هستند که انرژی خورشیدی را برای تولید غذا، فیبر و سوخت به کار می‌گیرند. برای اینکه خاک‌ها در تولید این مواد نقش داشته باشند بایستی حاصلخیز باشند، بنابراین حاصلخیزی خاک‌های هر کشور، شاخص سلامت کشاورزی و ظرفیت تولید غذا، فیبر و سوخت آن کشور است. با توجه به اینکه خاک‌های ایران از نظر مواد آلی فقیر هستند، افزایش ماده آلی خاک‌ها برای حفظ حاصلخیزی و تداوم فعالیت موجودات زنده خاکزی امری ضروری است. در اهمیت ماده آلی همین بس که آن را به ‌عنوان قلب کشاورزی پایدار نام نهاده‌اند و همچنین نقش آن را در خاک همانند نقش خون در بدن دانسته‌اند. کشاورزی مولد وابسته به خاک سالم است. خاک وظیفه در اختیار قرار دادن مواد مغذی به مقدار کافی را در طول چرخه زندگی گیاه بر عهده دارد. خاک، آب را در خودش نگه می‌دارد و آن را در دسترس گیاه قرار می‌دهد، به طوری که در طول دوره‌های خشک گیاه پژمرده نمی‌شود. آب از طریق نفوذ یا حرکت درون خاک تصفیه می‌شود. خاک به‌آرامی آب را به سیستم‌های آب سطحی و زیرسطحی منتشر و در واقع به‌عنوان یک تنظیم‌کننده جریان عمل می‌کند. ۹۵ درصد غذای ما در خاک می‌روید و خاک‌ها میزبان ۲۵ درصد تنوع زیستی سیاره ما هستند. بر روی یک قاشق چایخوری مقدار میکروارگانیسم‌ها یا اندامک‌های زنده در داخل خاک سالم از تعداد انسان‌های روی کره زمین بیشتر است. زمانی که از سلامت خاک که می‌توان آن را کیفیت خاک نامید، سخن به میان می‌آید، مهم‌ترین عامل آن ارگانیسم‌هایی هستند که در آن رشد و نمو می‌کنند و به‌ عنوان یک اکوسیستم زنده هستند. این ارگانیسم‌ها شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها، نخسانه‌ها، پیش زیان، کرم‌های خاکی و دیگر جانداران کوچک‌ می‌شوند که اکثر آنها نقشی عمده را در تجزیه کردن مواد آلی درون خاک بازی می‌کنند، از این رو آنها را به موادی مغذی و دیگر ترکیبات سودمند مورد نیاز گیاهان تبدیل می‌کنند. این ارگانیسم‌ها با استفاده از مواد آلی و فرآورده‌های جانبی حاصل از رشد ریشه‌ها رشد و نمو می‌کنند. از این رو هم ارگانیسم‌های گیاهان و هم ارگانیسم‌های خاک برای بقای حیات خود به وجود یک دیگر وابسته هستند. این ارگانیسم‌های خاکی جدای از مواد آلی در حال تجزیه و مواد مغذی چرخه‌دار برای بهبود دادن بافت خاک و کنترل کردن آفت‌های درون آن نیز سودمند هستند. بسیاری از مردم آگاه نیستند که خاک، به‌ویژه خاک سالم، سرشار از زندگی است. میلیون‌ها گونه و میلیاردها موجود زنده ترکیبی پیچیده و متنوع از زندگی میکروسکوپی و ماکروسکوپی را تشکیل می‌دهند که نشان دهنده بیشترین غلظت زیست توده در هر جای کره زمین است. باکتری‌ها، جلبک‌ها، حشرات میکروسکوپی، کرم‌های خاکی، سوسک‌ها، مورچه‌ها، کنه‌ها و قارچ‌ها از جمله این موجودات زنده درون خاک‌ها هستند که در مجموع ارزشی سالانه معادل ۱.۵ تریلیون دلار در سراسر جهان دارند. خاک سالم باید از فعالیت میکروبی در حد کفایت برخوردار بوده و همچنین باید دارای ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی متعادلی باشد. سفره اصلی غذای ما خاک است. بیشتر آنچه که در سر سفره غذایمان می‌خوریم و می‌نوشیم، ریشه در خاک دارند. خاک جزو منابع تجدید ناپذیر است اما چون دیده نمی‌شود نسبت به آن غفلت شده است، به همین دلیل حفظ آن ارزش زیادی دارد. خاک، مهربان و بخشنده است و دوست خوبی است؛ اما اگر ما این دوستی را دانسته یا نادانسته به دشمنی بدل کنیم، خاک دشمنی سرسخت است و ما از این دشمنی سودی نخواهیم برد و در این جنگ خودساخته، بی‌گمان ما شکستی سخت خواهیم خورد. متأسفانه دشمنی و جنگ امروزه با خاک آغاز شده است. انسان با سلاح گاوآهن و دیسک و انواع خاک برگردان‌ها به جنگ خاک رفته است و تا می‌تواند خاک را زیر و رو می‌کند تا ماده آلی آن بیشتر کاهش یافته و همچنین بیشتر در معرض فرسایش‌های آبی و بادی ناشی از طوفان‌های شدید و آبیاری‌های بی‌رویه و قطرات باران قرار گیرد.امروزه ۳۳ درصد خاک‌های جهان به خاطر خاک‌ورزی‌های شدید، فرسایش خاک، شور شدن، تراکم، اسیدی شدن، آلودگی شیمیایی و کاهش مواد غذایی تخریب شده و یا رو به تخریب هستند. آن نشانه‌ها و این تصاویر، چنان وحشتی به پا کرده که برای متوقف کردن این رویارویی و آشتی دادن انسان با خاک، سازمان خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، سال ۲۰۱۵ میلادی را به‌منظور بالا بردن سطح آگاهی جهانی نسبت به اهمیت مقوله خاک به‌عنوان شریک خاموش بشریت، سال جهانی خاک نامید و همچنین روز پنجم دسامبر هر سال برابر با پانزدهم آذر به‌عنوان "روز جهانی خاک" نامگذاری شده است. به‌طور قطع و به‌ استناد منابع علمی و پژوهش‌های انجام شده در داخل و خارج کشور می‌توان اذعان کرد که با استفاده از سامانه پایدار کشاورزی حفاظتی می‌توان ضمن تولید مستمر خاک را حفظ کرد. کشاورزی حفاظتی یک رویکرد اساسی در تولید محصولات کشاورزی است که مبتنی بر کاهش عملیات خاک‌ورزی، حفظ و مدیریت بقایای گیاهی در سطح خاک و رعایت تناوب و تنوع گیاهی است و موجبات پایداری تولید را فراهم می‌سازد. عملیات خاک‌ورزی شدید باعث از دست رفتن خاک از طریق فرسایش آبی و بادی، افت کیفیت خاک و از همه مهم‌تر کاهش مواد آلی خاک می‌شود. شیوه‌های سنتی آماده‌سازی خاک و تکنیک‌های مدیریت علف‌های هرز و روش‌های دیگر نه تنها موجب تخریب ساختار طبیعی خاک شده بلکه باعث از بین رفتن مواد غذایی و زنجیر فرآیند زیستی و فشردگی و کاهش رطوبت خاک می‌شود. خشکسالی یک پدیده غیرمترقبه و نادر نیست و لازم است ما تکنیک‌ها و عملیات کشاورزی کشورمان را با این پدیده سازگار کنیم و کشاورزی حفاظتی یک راه اساسی مقابله با خشکسالی است. کشاورزی حفاظتی دانش و ابزار لازم را به وجود آورده و کشاورزان را قادر می‌سازد تا منافع چشمگیری را حاصل و در عین حفاظت از خاک و آب، از محیط زیست نیز محافظت کنند. روش‌های سنتی استفاده از زمین و مدیریت ضعیف تعداد زیادی از کشاورزان، بر ناکارآمدی سیستم کشاورزی کشور دامن می‌زند؛ بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی خشک ایران و تهدیدهای جدی در زمینه منابع آب و خاک، برنامه‌ریزی در زمینه حفظ و استفاده بهینه از منابع آب و خاک برای توسعه کشور امری حیاتی محسوب می‌شود. مجموعه عملیاتی همچون عدم دستکاری مکانیکی خاک، حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک و رعایت تناوب زراعی برای بازسازی و حاصلخیزی خاک که اصطلاحاً کشاورزی حفاظتی نامیده می‌شود، فعالیت‌های مهمی هستند که می‌توانند ضمن تولید پایدار برای حفظ آب و خاک این کشور صورت گیرند. امروزه کشاورزی حفاظتی به علت مزایای مهمی که دارد، به‌تدریج جایگزین کشاورزی مرسوم می‌شود. به نظر می‌رسد در کشور و خاک‌های زراعی ما که اقلیم غالب مناطق خشک و نیمه‌خشک است، اجرای کشاورزی حفاظتی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر باشد.

■ عضو هیئت علمی مرکز 

تحقیقات کشاورزی گلستان