احسان مکتبی

      استاد داوود فیرحی پژوهشگر حوزه علمیه و اندیشمند علوم  سیاسیبیش از چهل روز است که دنیارا واگذار کرده است ، فقدان او موجی ازگفتگو و بحث را در جامعه اندیشه ای ایران برانگیخت ، برخی در نقد او وبسیاری در ستایش اندیشه های او بسط سخن دادند ،اما فیرحی چه میگفت و چه می خواست و بدنبال کدام غایت رهسپار بود ؟

بسیاری به درستی می گویند که فیرحی بدنبال نسبت سنجی فقه و دنیایمدرن بود ؛ آنگونه که در "قدرت ، دانش و مشروعیت " کوشیده بود تا ریشههای تاثیر گذاری قدرت بر نص و سنت  را واکاوی نماید و نشان دهدچگونه قدرت می تواند برمنابع تاثیر بگذارد ، فیرحی  در قدرت ، دانش ومشروعیت   بدنبال آن بود که میزان تاثیر شمشیر یا به تعبیر امروزی قدرتو عوامل دیگر را بر دانش واکاوی نماید، او سپس کوشید این تجربه را بهدنیای معاصر تسری دهد ، به این خاطر بنیان پژوهش های خود در انقلابمشروطه را بر شناخت دقیق عناصر تولید دانش و قدرت گذاشت ،علت آننیز آشکار بود زیرا مشروطه از دوره های درس آموز تاریخی ملت ایراناست که می تواند درسهای بسیاری برای جامعه ی ایرانی داشته باشد،اما با این همه، هم چنان زوایای بسیاری از آن پنهان مانده است. فیرحیکوشید،با مطالعه دقیق تاریخ معاصر و کنکاش پیرامون اصطلاحات  نوآمده راهی در این میانه بگشاید ، به این خاطر به شرح تنبیه الامه میرزاحسین نایینی همت گماشت پیش از او آیه اله محمود طالقانی نیز شرح مختصری بر این کتاب با عنوان حکومت در اسلام نوشته بود ، داوودفیرحی پس سالها با بازگشت به نایینی کوشید نشان دهد اسلام به مثابهآیین می تواند با حدف و اصلاح  خوانش های غیر حقوق بشری و با تاکیدبر خردمندی  انسان ،بسان درختی پر شکوه ریشه در سنت داشته باشد ودر همان حال  شاخ و برگ هایش  در هوای مدرنیته رشد و نمو کند. بنابراین در شناخت ریشه های فکری فیرحی باید او را استمرار مراجع نجفدر عصر مشروطه ، ادامه  محقق ارجمند میرزا حسین نایینی و  آیه الهسید محمود طالقانی  در دوران معاصرنامید .

 او بسان اسلاف خود می کوشید نسبتی از مفاهیم مدرن را با  لایه هاییازفقه شیعه پیوند بزند،فیرحی می اندیشید  که تجربه های فقهی و دینی مادارای این ظرفیت هست که مفاهیم مدرن را درخود بازنمایی نماید و براساس شناختی که از جامعه ایرانی داشت گمان می کرد چنانچه ایننسبت به درستی تبیین شود، میتوان امیدوار بود که جامعه ایرانی در تلاقیسنت و مدرنیسم با حفظ لایه هایی از سنت به دیدار مدرنیسم برود و باورداشت با نگهداری هویتهای دینی و فرهنگی جامعه ایرانی آینده روشنتریرا در برخورد با مدرنیسم خواهد داشت . به همین خاطر مفاهیمی مانندمساوات ، آزادی ، استبداد و حکومت مشروطه را در ترازوی فقه  سنجه میکرد،  فیرحی بسان نایینی  و طالقانی می کوشید نشان دهد فقه شیعه توان روز آمد شدن را دارد و می تواند پاسخگوی مشکلات جامعه باشد،به این جهت  آنگونه که نایینی در تنبیه الامه می خواست نسبتی از فقه رابا نسبتی از دنیای مدرن پیوند دهد و از این رهگذر بین سنت و مدرنیسمآشتی بر قرار نماید، فیرحی نیز در این مسیر گام بر میداشت.

استاد داوود فیرحی در کتابهایش(  فقه و حکمرانی حزبی ، فقه و سیاستو تاریخ تحول دولت و ... )مدام در پی راهی بود تا از تصادم سنت ومدرنیسم در ذهن جامعه ایرانی بکاهد ، و در پی آن بود که  جامعه ایرانیبه گونه ای منطقی با حفظ داشته های خود به دیدار مهمانان نو آمده برود؛توجه به ادبیات فیرحی نشانگر آن است که او در سالهای پایان زندگیکوتاهش به قرارداد در زندگی اجتماعی می اندیشید ؛دیدگاهها و اندیشههایش در باره نوع حکمرانی پیامبر (ص)و ماهیت حکمرانی ایشان و تاکیدبر اینکه پیامبر(ص) در طول زمامداری شان دهها قرارداد با قبایل مختلفمنعقد کرده است  ، نشان می دهد که فیرحی در طول سالها ممارست وتلاش فکری در حوزه سنت و پژوهش دردنیای جدید به حکمرانی مبتنی برقراردادی که مورد توافق همه شهروندان باشد رسیده بود و معتقد بود،قرارداد می تواند منجر به حکمرانی  مورد تایید شرع و عرف شود و درنهایت قانونی که مورد توافق همگان باشد رادر این مسیر راهگشامیدانست .به این خاطر به نظرمی آید فیرحی در پی آن بود تا نشان دهدکه قرارداد می تواند نوعی حجت شرعی برای متدینین و در همان حالنوعی الزام اجتماعی برای شهروندان مدرن باشد و به اینگونه ضمنپاسداشت شرع ، ملاکی برای التزام در دنیای مدرن را به دست دهد تادغدغه ی صد و بیست ساله جامعه ایرانی را بر طرف نماید .

 2 

  شاید تصور کنید ؛این اندیشه ها را ممکن است دهها اندیشمند دیگر نیزنشر کرده باشند ، اما چگونه است که با فقدان استاد فیرحی موجی ازگفت و گو درباره ایشان به راه افتاده است ، به نظر می آید  دلیل آن راباید در نوع سلوک ، شخصیت و فضایلی دانست که در وجود فیرحی به همآمیخته بود ،قدرت فیرحی علاوه بر قدرت اندیشگی او در سلوک شخصیاش بود ، آرام مثل عمیق ترین نقاط اقیانوس ،نازنین مانند نوازش باد بر تنشکوفه های بهاری ، همواره متبسم و مودب ،محترم ، بی ریا ، همراه ،کمک کار ، پاسخگو و افتاده و دهها خلق و خوی دیگر که در وجود او جمعشده بود باعث می شد تا هر ملاقات شونده ای را به خود جذب کند ،مرورخاطرات ایشان در کلاسها و نشست و برخاستها نشانگر آن است که دروجود فیرحی نوعی گرمی و روشنی بیتوته کرده بود که او را در زمره  یبرگزیدگان خداوند  قرار میداد،  همانها که خداوند بر می گزیند تا بی ادعاو  بدون چشم داشت خود را وقف انسانهای دیگر کنند، معاشرت با او روحرا سیراب می کرد و هم نشینی با ایشان روان را آسایش میداد ،  دقیقابسان روخانه ای که هر رهگذری می تواند از آن سیراب شود ، مانند درختتناوری که هر گذرنده ای می توانست در سایه سار او آسایش یاید،مهربان و بخشنده بود،مجموعه ای از خصایل نیکو که هر شهروندی دردنیای مدرن ،تنها با داشتن یکی از آنها می تواند به دیگران فخر بفروشد ومدعی فضیلت باشد. فیرحی همه ی این فضایل را داشت اما هم چنانمتواضع و افتاده بود. حیف ،خوش درخشید و دولت مستعجل بود تصوراینکه  فیرحی در هنگام رفتن تنها پنجاه و شش سال داشت وجود آدم رامی سوزاند ،داغ فراق فیرحی آن چنان عمیق است که تا سالها بعد ازترمیم آن نیز باید نشان آن زخم را در وجود همراهان و دوستان آن استادفرزانه جستجو کرد ،زخمی شاید کاری تر از مرگ ، که نشان بخیه ی آن برتار و پود دوستان و همراهانش  تا قیامت خواهد ماند .