■ طاهره محمدآقایی

■ رنگ یكی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر زندگی 

انسان ها است و نقشی اساسی در ایجاد ارتباط میان انسان و محیط اطراف ایفا میکند. میتوان گفت انسان ها و رنگ ها زیرمجموعه ای از نظام کل جهان می باشند که دائماً در حال تعامل و تعادل با یكدیگر هستند و در نهایت انسانها تحت تاثیر رنگ ها قرار میگیرند. رنگها در زندگی تك تك افراد بشر حضور فعال و مؤثر دارند و به همین جهت از مهم ترین عناصر دیداری از نظر بار احساسی و عاطفی به شمار می آیند. همچنین از رنگ ها به عنوان شفادهنده بیماری ها، ایجاد کننده تغییرات مثبت در فكر و ذهن و جسم و به نمایش درآوردن شخصیت انسان ها استفاده می شود. از دیر زمان تا کنون نیز اثرات روحی و روانی رنگ ها در افراد مختلف مورد توجه متخصصین رنگ درمانی قرار گرفته است؛ به طوری که هم اکنون مشخص شده است جایگزینی نامناسب رنگ ها در مكان های خاص و به کارگیری نادرست آن در محیط اطراف انسان ها، صدمات روحی شدیدی به این افراد وارد میکند. در روانشناسی نوین، رنگ ها معرف شخصیت افراد به شمار می روند، زیرا بر روح و جسم افراد به طور خاص تاثیر میگذارند. بررسی تأثیر رنگ ها بر جسم، موضوعی بوده که همواره در طول تاریخ مطرح بوده است. آشوریان، بابلیان و مصریان همگی به نوعی از رنگ و نور در درمان استفاده می کردند. مصریان اولین تمدنی بوده اند که تحقیقاتی در رابطه با رنگ درمانی داشته اند.  آن ها راهروهای رنگی در معابد خود مانند کارناک و طبس ساختند که در آنها تأثیر رنگ بر افراد در درمان و بهبودی را کشف کردند. در قرن ششم قبل از میلاد، اورفئوس، بنیانگذار یك مدرسه متافیزیك در یونان، برای اولین بار توانست از ارتعاش رنگ و نور به عنوان ابزار شفا و معالجه بیماران استفاده کند. در قرن هفدهم، یك روانشناس فرانسوی به نام پیر جانت از شعاع های نور برای درمان بیماری هیستری بهره برد. در سال 1111 برای اولین بار نور آبی برای تحریك سیستم غده ای و نور قرمز برای تحریك سیستم عصبی به کار آمد. در سال 1713 ماکس لوچر به منظور دستیابی به اطلاعات مخفی شده در ذهن، آزمون روانشناختی رنگ را راه اندازی کرد که هنوز هم قابل استفاده است. در سال 1711 از رنگ های متنوع برای شفا دادن اندام های داخلی بدن انسان استفاده شد و در طی سال های 1731 تا 1771 نیز برای تعادل سیستم عصبی، تسریع در یادگیری و به عنوان یك مسكن در عمل جراحی از نورهای رنگی بهره برداری شد.

روان شناسی رنگ به معنی تأثیرگذاری محیط بر ذهن و حالات روحی افراد از طریق رنگ آمیزی موجود در فضا است. این امر در محیط های درمانی، اهمیت خاص خود را پیدا میکند. تأثیر گذاری رنگ بر روی روان و حالات ذهنی از طریق تأثیرات تحریك آمیز آن بر روی گیرنده های حسی و پردازش این تحریكات در مغز صورت می گیرد. استفاده از رنگ های متنوع  سبب از بین بردن یك نواختی در محیط و عدم ایجاد احساس بی حوصلگی در افراد میشود و از تضعیف حواس و سیستم اعصاب آن ها جلوگیری میکند.

کسانی که مجبور به ماندن در اماکنی مانند آسایشگاه سالمندان، بیمارستان ها و نهادهایی از این قبیل هستند، شدیداً احتیاج به تنوع رنگ، فرم و مشاهده آثار هنری ادغام شده در طراحی داخلی محیط اطراف خود دارند، زیرا رعایت نكات مذکور باعث تقویت سیستم اعصاب در این افراد میشود و فعالیت های مغزی آنها را افزایش می دهد. زندگی در محیطی یك نواخت با دیوارهای سفید و عاری از نقش، آثار و اشكال هندسی سبب میشود مغز فعالیت عصبی مورد نیاز را انجام ندهد و سلامت خود را از دست بدهد. به کارگیری ماهرانه ی رنگ میتواند به فائق آمدن بر محرومیت حسی ناشی از تحریك های بصری که در محیط های یك نواخت به وجود می آید، کمك کند. البته باید استفاده از این موارد در سطحی متعادل صورت گیرد. چرا که استفاده بیش از حد آن سبب اختلالات روانی، سردرگمی، پریشانی خاطر و سلب آسایش افراد می گردد. تاکنون صحبت های بسیاری درباره ی تأثیرات رنگ ها بر انسان شده است. البته باید در نظر گرفت که خصلت بیانی رنگ ها را نمی توان تحت قائده ای ساده و مشخص در آورد. به طور مثال رنگ قرمز دارای شخصیتی متكی به خود، مسلط به امور، نیرومند، فعال، پر تحرک، سرشار از حس زندگی، سرکش و پر هیجان است. درعین حال این رنگ می تواند آزاردهنده، محرک عصبایت و آشفتگی باشد. در مقابل رنگ آبی دارای شخصیتی آرام، تفكر برانگیز، منطقی، خون سرد، لطیف، قابل اعتماد و پر رمز و راز است و تأثیری آرامش بخش روی سیستم عصبی دارد. رنگ زرد شخصیتی دوگانه دارد. از یك طرف جذاب و محرک است و از طرف دیگر شكننده و بی دوام است. در حالت خلوص نمادی از ذکاوت و دانایی است اما به محض رقیق و تاریك شدن نشانه بی اعتمادی و تردید است. زرد رنگی مهاجم و انعطاف پذیر است که به سرعت خاموش می شود و از انرژی می افتد. بخش دیگر تأثیرات رنگ به وضعیت ذهنی و روانی افراد بر می گردد. خاطرات، تجربه ها، وضعیت روحی و بسیاری از عوامل دیگر از جمله عوامل جغرافیایی، آب و هوایی، اجتماعی، فرهنگی و حتی جنسیت و سن افراد در شدت و نوع این تأثیرات دخالت دارند.  در روانشناسى نوین، رنگها یكى از معیارهاى سنجش شخصیت به شمار می آیند؛ چرا که هر یك تأثیر خاصى در روح و جسم هر فرد باقى می گذارند و نشانگر وضعیت روانى و جسمى وى هستند. انسان از روزگاران دور تحت نفوذ و تأثیر رنگهاى پیرامون خویش بوده و در طى صد و چند سال گذشته که صنعت رنگسازى به اوج تحول خود رسیده، این تأثیر دو چندان شده و در همه ارکان زندگى انسانها رخنه کرده است. این استفاده روزافزون از رنگها تحول زیادى در زمینه روانشناسى رنگ پدید آورده است. از همین رو، آشنایی با ویژگی های روانی هر رنگ و شناخت تاثیرات مثبت و منفی هر یك از آن ها بر افراد، به ویژه سالمندان که از نظر روحی و روانی از آسیب پذیرترین گروه های سنی محسوب می شوند، میتواند نقش موثری در به کارگیری مناسب آن ها در طراحی فضاهای اقامتی و درمانی این افراد داشته باشد. در یكی از رایج ترین تقسیم بندی ها از منظر روانشناختی، که در نزد عمومِ مردم شناخته تر شده می باشد، رنگ ها به دو گروه سرد و گرم تقسیم می شوند.

■ سرد:

آبی، آبی وسبز، بنفش و...

- آرامش بخش

- دارای تحریك عصبی کم

- زیر نور سرد زمان زودتر می گذرد و اتاق بزرگتر به نظر می رسد.

- در استفاده از رنگ های سرد باید به احتمال ملال آور شدن محیطی که این رنگ ها در آن غلبه دارند، توجه شود.

■ گرم:

قرمز، زرد، قرمز و سبز، بنفش و...

- دارای تحریك عصبی بالا

- برای ایجاد و تحرک هیجان در محیط استفاده می شوند.

- بهره گیری از رنگ های گرم و پرانرژی در محیط هایی که دارای مشخصات افسردگی، کسالت و سكون هستند، در به وجود آوردن احساس گرمی، نشاط و شادی مؤثر است.

- زیر نورهای گرم، زمان طولانی تر می گذرد و فضای اتاق کوچكتر به نظر می رسد.

- در استفاده از رنگ های گرم باید به احتمال ایجاد تحرک بیش از حد، اختلالات روانی، آشفتگی بصری، پریشانی خاطر در محیطی که این رنگ ها در آن غلبه دارند توجه کرد.

رنگ ها و نحوه ی تأثیر آن ها در رفتارهای اجتماعی و حالت های روانی افراد از مباحث قابل بحث و بررسی در زمینه رنگ ها می باشند. هر رنگی به مقتضای خاصیتش به نوعی در روان افراد تأثیر می گذارد که این اثر بی ارتباط با رفتارهای اجتماعی و روانی آنان نیست. فرآیندهای بصری، الكترومغناطیسی و شیمیایی در چشم و مغز همواره با فرآیند های دنیای روانشناختی همراه است. چنین بازتاب هایی از تجربه رنگ ممكن است تا درونی ترین مراکز نفوذ کند و بدین وسیله روی شناخت های حسی و فكری اثر گذارد.

ویژگی ها و خصوصیات روانی رنگ ها

زرد

حالت گرم کنندگی دارد و روشن ترین رنگ در میان کلیه رنگ هاست.

- رنگ خوشحالی، شادابی، نشاط و آرامش است.

- محتوای عاطفی آن امیدواری و آزادی است؛ برخالف نظر عامیانه که آن را رنگ تنفر می دانند.

- نشان روشنی، هوشمندی و روشنفكری است. حالت تحریك کنندگی در ذهن دارد و باعث توجه و تقویت فكر میشود.

- صاحبنظران روانشناسیِ رنگ ها معتقدند که : اگر زرد، مقداری آبی داشته باشد، یعنی مایل به سبز باشد، آن قسمت از مغز را که حالت جهش فكری دارد، تحریك کرده و افزایش میزان حضور ذهن در افراد را سبب میشود و عامل تقویت حافظه است.

- رنگ زرد با تاثیر بر اعصاب سمپاتیك و پاراسمپاتیك موجب آرامش عصبی میشود.

قرمز

- رنگی مثبت، متجاوز و مهیج است.

- فشار خون را بالا برده و تنفس را کاهش می دهد.

- هنگام تغذیه فوق العاده اشتهاآور است.

- برای زمانی کوتاه جاذب و خوشایند است ولی پس از مدتی موجب آزار و اذیت روانی میشود.

- نشانگر فعالیت و تحرک، موفقیت و پیروزی است.

- برای افراد الكلی و دارای فشار خون بالا و عصبی مضر بوده و حتی ممكن است فرد را به خودکشی وا دارد.

نارنجی

- در گوارش غذا فوق العاده موثر و مفید است.

- در عین مهیج بودن، مسكن و آرامش بخش است.

- نبض بر اثر این رنگ تند می زند ولی بر فشار خون موثر نیست.

- وجود این رنگ در محیط به صورت غالب، موجب تحریك چشم، مغز و اشتهاست.

- بهبودی و خوشحالی را در فرد ایجاد میکند.

- روحدار و جذاب است و خشم و محبت را با هم دارد.

- رنگی است که پیامبر (ص) بر آن تاکید کرده زیرا بیانگر آمادگی و فعالیت است.

آبی

- رنگ آبی تقدس و احترام خاصی دارد. گنبدهای مساجد و مناره های آبی که به مانند پلی میان آسمان زمین محسوب می شوند، بیانگر این موضوع است.

- افراد را به بی تحرکی، آرامش و حوصله دعوت میکند.

- مسكن اعصاب برای بیماران تب دار و مفید برای افراد کم خواب، عصبی و وسواسی است.

- آرامش درونی به ضمیر باطن می آورد.

- آرام بخش نبض، تنفس و فشار خون بالا است.

- در مداوای صفرا مفید و برای افسردگی و کم خونی مضر است.

- رنگ آبی ترشح غدد لنفاوی را افزایش داده و تهوع و سرگیجه را زیاد میکند.

سبز

- بیانگر طراوت و تازگی، رافعِ خستگی و نشاط آور است.

- تقویت کننده روحیه غرور و اعتماد به نفس است.

- موجب افزایش آرامش، تمرکز و کاهش استرس میشود؛ از همین رو برای بیماران روانی و عصبی مفید است.

- در تقویت احساسات دوستی، امیدواری، ایمان و صلح بسیار مؤثر می باشد.

بنفش

- از ترکیب دو رنگ قرمز و آبی حاصل میشود و به دلیل خاصیت دوطرفه آبی و قرمز، خواب آور است و در افراد کم خواب، درجات خواب را بالا می برد.

- دارای اشعه الكتروشیمیایی قوی است؛ به همین جهت روی قلب و ریه و رگ های خونی موثر است.

- برای افراد مالیخولیایی و افسرده مضر است، زیرا حالشان را وخیم تر میکند.

- از نظر روحی، در کاهش خشم و نفرت موثر است.

اما در نهایت برغم محبوبیت رنگ درمانی  نزد عموم مردم و تاثیرات قابل توجه رنگ ها در علوم مختلف از جمله پزشكی، روانشناسی، طراحی داخلی و... همچنان اغلب پزشكان و روانشناسان به این پدیده با دیده شَك و تردید نگاه می کنند و عقیده دارند در بسیاری از موارد، تاثیر رنگ ها بر حالات روحی و روانی افراد موقت و زودگذر است و نباید به این امر، نگاه مطلق گرا داشت. با این حال، استفاده از رنگ ها در لباس، اشیا، طراحی های داخلی فضاهای مختلف درمانی، آموزشی، مسكونی، اداری و... همواره مورد توجه افراد بوده و سعی شده تا با به کارگیری رنگ ها در فضاهای مختلف، به عنوان شفا دهنده بیماری ها، ایجاد کننده تغییرات مثبت در فكر و ذهن و جسم، به نمایش درآوردن شخصیت انسان ها جهت تنظیم اهداف شغلی و ارتقاء مهارت های ارتباطی استفاده شود. اگرچه، در بسیاری از موارد، به دلیل عدم مطالعات کافی و شناخت لازم در رابطه با ویژگی های انواع رنگ ها و تاثیرات مختلف هر یك از آن ها بر جسم و روان افراد و همچنین بی توجهی به کاربران فضای مورد نظر، با انتخاب نادرست و به کارگیری نامناسب این رنگ ها منجر به وارد شدن صدمات جدی و جبران ناپذیری به افراد می شویم. از همین رو، لازم است با آشنایی با ویژگی های روانی هر رنگ و شناخت تاثیرات مثبت و منفی هر یك از آن ها بر افراد و همچنین کسب اطلاعات کافی درباره روحیات مخاطبان فضای مورد طراحی، ضمن افزایش جذابیت بصریِ فضا، سلامت روحی و جسمی افراد را نیز تامین کرده و بازدهی آن ها را افزایش دهیم.

■ کارشناس ارشد معماری