■  سیامک دُربیکی 

به دلیل عدم وجود ساز و کار مناسب در چرخه ی بازیافت زباله، در بسیاری از شهرهای کشور شبکه های غیررسمی جمع آوری زباله های خشک قابل بازیافت شکل گرفته است که در فاصله ی تولید زباله از مبدأ (منازل) تا انتقال آن به مراکز دفن فعالیت می کنند و شهروندان ایرانی و غیرایرانی، از کودک تا بزرگسال و مرد و زن در شبکه های غیررسمی یاد شده مشغول به فعالیت هستند. زباله های جمع آوری شده توسط این افراد از مخازن شهری بعد از دپوی موقت در اماکن غیرمجاز (و عمدتاً واقع در حاشیه شهر) به مراکز بازیافت مواد ارسال می شوند. نحوه مواجهه با این فرایند بر عهده مدیریت شهری و سیاست های تعیین شده است و مد نظر این نوشتار نیست. آن چه می خواهیم بدان اشاره کنیم، اشکالات و مخاطرات ناشی از شکلگیری این دپوها در محلات مسکونی کم برخوردار است که کم و بیش در برخی از شهرهای استان گلستان به ویژه در مرکز آن در حال افزایش است.اکنون به شکل مشهودی چند محله ی کم برخوردار در شهر گرگان در حال تبدیل به مناطق دپوی زباله اند. این معضل آن قدر مشهود است که برخی از این اماکن را چشم هر رهگذر می تواند ببیند.یک منزل با حیاطی بزرگ، یا زمین بایر دیوارکشی شده در محله ای در پیرامون شهر با اجاره ای که در مقایسه با سایر مناطق شهری کمتر است، فضای کاری مناسبی برای فعالیتی غیر رسمی است. فعالیتی که جمعیت قابل توجهی در شهرهای بزرگ کشور از جمله شهر گرگان بدان مشغولند.

این اماکن بیشتر در نقاطی از شهر یافت می شوند که پیش از این یا بافت روستایی داشته اند و یا دارای بافت های مسطح با دانه بندی درشت تر هستند.

مالکان این گونه مکان ها یا پیشتر به سایر مناطق شهری کوچ کرده اند و یا با دریافت اجاره ی مناسب از آن جا نقل مکان می کنند. مزیت چنین اماکنی برای دپوی زباله، کاهش زمان انتقال و هزینه ها و دسترسی آسان در حمل و نقل است. چرا که در بسیاری از موارد، این مکان ها محل زندگی فرد و یا خانواده وی نیز هست  تبدیل یک منزل مسکونی به محل دپوی زباله، یک تغییر کاربری مهم در محله ای مسکونی محسوب می شود. فعالیتی که در ساعات مختلف رفت و آمد مستمر دارد و باعث آزار ساکنان منازل اطراف است. رفت و آمدهای کاری، پای افراد غریبه بیشتری را به محل باز می کند و می تواند امنیت محله را کاهش دهد. همچنین دپوی زباله یعنی جذب جانوران موذی و ایجاد مخاطرات بهداشتی برای همسایگان، کوچه و محله.  به دلیل غیر رسمی بودن شبکه جمع آوری و فروش زباله های قابل بازیافت، معمولاً پیشنهادهای بالاتر از معمول برای اجاره چنین مکان هایی به مالکان ارایه می شود تا به نوعی وجود منفعت مالی باعث حمایت مالک از یک فعالیت غیررسمی و غیربهداشتی در محله شود. ایجاد این منفعت مالی حتی ممکن است باعث بی توجهی مالک نسبت به تضییع حقوق ساکنان محل و قرارگیری وی در کنار فعالیت آسیب زای مستأجرش شود. شواهد عینی در برخی از شکایت ها و نارضایتی های همسایگان چنین اماکنی مؤید این موضوع است.از سویی دیگر، برخلاف مشاغل خانگی مرسوم و پذیرفته شده مانند صنایع دستی یا حتی کارگاه های کوچک صنعتی (نجاری و مانند آن)، دپوهای زباله در برابر آلودگی هایی که ایجاد می کنند ارزش افزوده ای برای محله از بعد مهارتی یا اقتصادی ندارند. همه ی این مسایل باعث می شود تا شاخص های یک "محله ی مسکونی" تضعیف شود و به تدریج با افزایش دپوهای زباله و تبدیل کاربری بیشتر اماکن از "خانه" یا زمین بایر به "کارگاه غیرمجاز"، ارزش یک "محله" به  یک "منطقه" شهری تنزل یابد که مخاطره ای جدی در کیفیت زیست شهری محسوب می شود. موضوع فعالیت غیررسمی در بخش زباله، یک موضوع اجتماعی اقتصادی است و به تجربه ی مکرر، برخوردهای قهری صِرف در خصوص آن توفیقی نخواهد داشت. بنابراین به نظر می رسد حتی در صورت تداوم سیاست کنونی در خصوص فعالیت شبکه غیررسمی جمع آوری زباله های بازیافتی شهری، باید به طور جدی برای جلوگیری از شکلگیری بیشتر این گونه دپوها در محلات مسکونی چاره اندیشی و اقدام کرد.     

■  کارشناس ارشد مدیریت شهری

و مدیر دفتر تسهیلگری اوزینه

و چناران گرگان