■  دکترحسین میقانی

در ابتدا باید به دوگزاره و یک پرسش بپردازم و آنگاه وارد مساله فیلترینگ شوم: دو گزاره و یک پرسش 

1 – چند سال قبل که برای یک سمینار که در قم برگزار شده بود همراه با دوستان  شرکت کرده بودیم در یکی از پنلهای سخنرانی یک گروه از دانشجویان رشته کامپیوتر دانشگاه شریف را آورده بودند که در قسمت فیلترینگ کار میکردند و آن زمان که فیسبوک مطرح بود بیشتر در مورد مشکلات فیسبوک و تعقیب افراد را در آن سامانه توضیح می دادند که من در جمع که نه، ولی بعد به چند نفر از آن دانشجویان نخبه  گفتم که در سال قبل کشور هند در زمینه صادرات نرم افزار حدود 20 میلیارد دلار درآمد داشته است شماها که در این زمینه ها فعال هستید چرا در زمینه تولید نرم افزارهای جدید فعالیت نمی کنید؟

2 – امروز 24 اسفند 1399 من بعد از یک سال که پسرم ازدواج کرده بود و در شهریار منزل گرفته است برای اولین بار و دیدنش می خواستم  از مسیر بزرگراه حرم - حرم و بزرگراه غدیر بروم که خوب با مسیرها آشنا نبوده و باید از نرم افزار  " ویز " استفاده میکردم. برای راه اندازی این نرم افزار باید از  "وی پی ان " استفاده میکردم و بالاخره با استفاده از  ویز  بدون هیچگونه مشکلی به محل مورد نظر رسیدم البته گویند که این نرم افزار اسرائیلی هست و بدون  وی پی ان نمیشه اونو مورد استفاده قرار داد.

سوال: با توجه به وجود نیروهایی که در گزاره 1  به اطلاع رسید و همچنین مشکلات استفاده از نرم افزارهایی چون  ویزچرا ما نمیتوانیم یک اینچنین نرم افزارهایی را طراحی کنیم تا هم از نرم افزار اسرائیلی استفاده نکرده و هم به قدرت نرم افزاری نیروهای داخلی افتخار کنیم ؟

و اما فیلترینگ و مسائل حول و حوش آن:

تقریبا 54 درصد از جمعیت جهان (حدود 4.1 میلیارد نفر) به طور مداوم از شبکه اینترنت استفاده می‌کنند. اما در کجای دنیا، شهروندان می‌توانند از دسترسی برابر و آزادی اینترنتی برخوردار شوند ؟.  ارائه این مطلب شاید دیدگاه برخی افراد تندرو نسبت به موضوع فیلترینگ و نظارت‌های اینترنتی را کمی تغییر دهد و همچنین در اینجا، به مقایسه کشورهایی که سخت‌ترین محدودیت‌های اینترنتی را اعمال می‌کنند، خواهیم پرداخت.

شبکه اینترنت که در اصطلاحات علمی آن را با تعریف "شبکه ای از شبکه‌ها" می‌شناسند، امروزه بزرگترین محل تبادل اطلاعات سمعی، بصری و نوشتاری میان مردم سراسر جهان می‌باشد. شبکه‌ای که مانند یک چاقوی بُرّنده می‌تواند جان انسانی را بگیرد و هم می‌تواند با بریدن طناب دار، انسانی را از کام مرگ دور کند. پس در حقیقت نمی‌توان تعیین نمود که شبکه اینترنت بد است یا خوب، به عبارت دیگر نمی‌توان گفت همواره چاقو مقصر است! بعضی اوقات مقصر کسی است که چاقو را در دست دارد. تنها دلیل قانع‌کننده برای این ویژگی گنگ، حضور افراد با فرهنگ‌، مذهب و اعتقادات متفاوت در این شبکه وسیع است. به همین جهت اکثر کشورها چه پیشرفته و غیرپیشرفته بر موضوع نظارت و کنترل بر آزادی‌های اینترنتی همواره تاکید دارند و با اطلاع از اینکه محتواهای موجود در شبکه اینترنت تنها به وب‌سایت‌هایی اینترنتی ختم نمی‌شوند، سیاست‌های کنترلی را اعمال می‌کنند. به طور کلی شبکه اینترنت از سه بخش مجزا تشکیل شده: وب معمولی، وب عمیق و وب تاریک

شکل 1- اجزای تشکیل ‌دهنده شبکه جهانی اینترنت

وب معمولی (Surface Web) بخشی است که به طور روزمره ما و دیگر افراد سراسر دنیا از آن بهره می‌بریم و با یکدیگر تعامل داریم. شاید باورش سخت باشد اما وب معمولی تنها 4 درصد از کل فضای اینترنت دنیا را تشکیل می‌دهد. وب معمولی شامل وبسایت‌های مرسوم، موتورهای جستجو و شبکه‌های اجتماعی می‌باشد.

بخش دیگر که با عنوان وب عمیق (Deep Web) شناخته می‌شود حدود 90 درصد از کل فضای گفته شده را در بردارد که شامل اطلاعات کاربران، ایمیل‌ها و اطلاعات مالی و... می‌باشد. بخش آخر که با نام وب تاریک (Dark Web) شناخته می‌شود حدود 6 درصد از کل این فضا را تشکیل می‌دهد و این بخش محل اصلی تلاقی خوبی‌ها و بدی‌های موجود در شبکه اینترنت است. به طور خلاصه وب تاریک به بخشی از فضای اینترنت گفته می‌شود که هرگز شما با جستجو در گوگل آن‌ها را نخواهید یافت، در این فضا هرچه خلاف و کار غیرقانونی که تاکنون شنیده‌اید رخ می‌دهد (قاچاق انسان، خرید و فروش مواد مخدر، حراج اعضای بدن، قاتلان اجاره‌ای، کتاب‌های ممنوعه و...). این درحالیست که اگر موارد گفته شده در فضایی مانند وب معمولی انجام شود، مجرمان سریعا توسط پلیس سایبری آن کشور دستگیر و مجازات خواهند شد. دارک‌وب بخش بزرگی از خطرات شبکه اینترنت را تشکیل می‌دهد اما خطرات بسیار کوچکی نیز در اینترنت یافت می‌شوند که شاید موضوع مرگ و زندگی انسان در آن کمتر مطرح باشد، اما ضررهای روانی و معنوی آن به مراتب در درازمدت خود را نمایان خواهد‌کرد. بنابراین تا اینجا موضوع کنترل و نظارت بر اینترنت توسط کشور‌ها را یک امر منطقی می‌توان تلقی نمود. اما اینکه ناظران بر چه محتوایی نظارت کنند نیز خود یک موضوع بزرگ است. به دلیل اینکه محتواهای موجود در شبکه اینترنت در دسته‌بندی‌های مختلف و وسیعی قرار می‌گیرند. اما اشاره به چند دسته مهم که در چند سال اخیر مورد توجه کشور‌ها قرار گرفته‌اند، خالی از لطف نیست. 

•  وبسایت‌های مبتنی بر محتوای بالای 18 سال

جلوگیری از دسترسی همه اقشار جامعه به محتویات مستهجن موجود در شبکه اینترنت همواره توسط اکثر کشورهای دنیا مورد کنترل و نظارت قرار داشته است و ترافیک عبوری به سمت این وبسایت‌ها توسط اینترنت‌های ملی مسدود می‌شوند. در بسیاری از کشورهای دنیا دلیل این محدودیت‌ها امکان دسترسی ناگهانی کودکان و افرادی است که به سن قانونی نرسیده‌اند. البته در کشور ما جدا از این مسائل، مباحث دینی و اعتقادی نیز بیشتر مطرح است. با این حال برخی معتقدند این محدودیت‌ها بی فایده هستند و موضوع نظارت می‌بایست از سوی والدین پیگیری شود. عده دیگری این محدودیت‌ها را حاصل زندگی در یک کشور جهان سومی تلقی می‌کنند. اما جالب است بدانید تمامی منتشرکنندگان این محتویات، از یک سری قوانین مشترک پیروی می‌کنند. به عنوان نمونه برای دسترسی به محتوای بالای 18 سال در برخی وبسایت‌ها مانند Youtube.com شما نیازمند وارد کردن یک آدرس ایمیل هستید که در اطلاعات آن از تاریخ تولدتان تاکنون حداقل 18 سال گذشته باشد. بسیاری دیگر قبل از ورود و دسترسی به محتوا از کاربر تاییدیه دریافت می‌کنند. بنابراین جدا از نظارت‌های والدین، برای جلوگیری از آسیب روحی و روانی به جامعه، ایجاد محدودیت دسترسی به محتواهای ذکر شده امری نسبتا ضروری است.

•  رسانه‌ها با محتوای سیاسی

رسانه‌های سیاسی اغلب با انتشار اخبار و موضوعات مختلف می‌توانند اقدام به تولید محتوای رسانه‌ای در کشور کنند. موضوع وجود یا عدم وجود محدودیت برای فعالیت‌های سیاسی موضوعی کاملا مفصل بوده و می‌بایست با توجه به شرایط یک کشور و شیوه اداره مملکت برای آن تصمیم گرفت.

•  شبکه‌های اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی نظیر پیام‌رسان‌ها در چند سال اخیر درگیر اعمال محدودیت‌های زیادی شدند. البته بسیاری از این محدودیت‌ها و فیلترینگ‌ها جنبه حذف رقیب دارند. به عنوان نمونه، پیام‌رسان تلگرام یک رقیب بسیار جدی برای پیام‌رسان‌‌های بومی و داخلی در ایران محسوب می‌شد و یکی از دلایل فیلترینگ این پیام‌رسان، حذف رقیب برای پیشرفت بیشتر و استقبال بیشتر مردم از رسانه‌های داخلی بود. البته مسائل دیگری نیز در اعمال فیلترینگ دخیل بودند. به عنوان نمونه دولت روسیه از مدیرعامل تلگرام درخواست کرد تا اطلاعات کاربران روسی را در اختیارش بگذارند، اما از آنجایی که تلگرام با شعار حفظ حریم خصوصی، کاربران زیادی را جذب کرده بود حاضر به پذیرش این امر نشد و بدین ترتیب چندی بعد این پیام‌رسان در کشور روسیه نیز فیلتر شد.

•  شبکه‌های خصوصی مجازی (VPN)

شبکه‌های خصوصی مجازی یا به اختصار وی‌پی‌ان، شبکه‌هایی هستند که ترافیک را از یک مسیر خصوصی رمزنگاری شده عبور می‌دهند. البته موارد خاصی هستند که امنیت و حریم خصوصی را به کاربر ارائه نمی‌دهند و فقط مسیر دسترسی به مقصد محدود شده را فراهم می‌کنند. فقط تعداد محدودی از کشورها هستند که دسترسی مردم به VPNها را به طور کامل مسدود کرده اند (کره شمالی، چین، عراق و روسیه). در امارات متحده عربی، استفاده از VPN تا جایی که ارتکاب جرم یا کلاهبرداری رخ ندهد، مانعی ندارد و برای شرکت‌ها و موسسات بدون محدودیت در دسترس است. در ایران فقط تنها VPNهایی باز هستند که توسط دولت مجاز باشند که البته در اکثر موارد امنیت و حریم خصوصی این وی‌پی‌ان‌ها به دلیل بحث نظارت بر دسترسی، بسیار پایین است. جدا از تمامی این مسائل، بسیاری از خدمات‌دهنده‌های وی‌پی‌ان با ارائه خدمات رایگان سعی در جذب مخاطب می‌کنند و در عوض از اطلاعات رد و بدل شده میان مبدا و مقصدها سو استفاده می‌کنند، بدین جهت موضوع کنترل و نظارت بر این موارد هم مهم است.

بحث فیلترینگ و محدودیت دسترسی تنها برای کشورهای جهان سوم نیست و تمامی کشورها (حتی کشورهای فوق پیشرفته) به این موضوع اهمیت می‌دهند.البته عدم اعمال محدودیت‌ها در برخی کشورها به فرهنگ و سطح تربیتی در جامعه بستگی دارد و بسیاری از کشورها، به جای اعمال محدودیت، اقدام به آموزش و پرورش افراد به جهت آمادگی برای رویارویی با مسائل گفته شده، می‌کنند.

1-میزان محدودیت یا بستن خدمات VPN در کشورهای دنیا 

2- میزان محدودیت یا بستن محتوای بالای 18 سال در کشورها

3-میزان محدودیت یا بستن شبکه‌های اجتماعی در کشورها

■  عضو هیات علمی دانشگاه