دکتر نازنین حبیبی_خشم در نوجوانان و در دوران بلوغ موضوعی بسیار مهم و تاثیر گذار است. اغلب خانواده ها با این دوران به صورت بحران و مشکل اساسی رو به رو هستند و متاسفانه در بسیاری از زمان ها بدون داشتن آگاهی و به کار بستن راه کارهای مناسب، با موضوع خشم در نوجوان خود برخورد می کنند. تغییرات جسمانی و روانی در دوران بلوغ زمینه ساز بسیاری از ناهنجاری ها و بعضا رفتارهای آسیب زننده مانند بروز خشم و پرخاشگری در نوجوانان می شود. زود رنج بودن، عصبانی شدن از موارد مختلف و حتی پیش پا افتاده، بروز دادن خشم بیش از اندازه نسبت به مسایل و پرخاشگری و همینطور نشان دادن هیجان های نامتعارف از ویژگی های رفتاری نوجوانان است. البته نکته مهم در این زمینه سبک تربیتی والدین نیز هست که تاثیرات بسیار مهمی در شکل گیری و کنترل خشم در نوجوانان دارد.

بهترین راه حل برای گذراندن مراحل خشم در نوجوانان و جلوگیری از بوجود آمدن آسیب های عمیق و شکل گیری عادات مخرب رفتاری، بی شک پیدا کردن آگاهی و دانش منطقی و علمی در این زمینه است. علل خشم و ریشه آن در نوجوانان متفاوت است و برای هر فرد درمان و راهکارهایی وجود دارد که باید بسته به سبک فرزند پروری والدین و شخصیت خود نوجوان اعمال شود. در این مقاله به بررسی عوامل خشم در نوجوانان و راه کارهای مقابله با آن و کنترل موثرش می پردازیم:

تفاوت خشم و پرخاشگری

هورمن ها در دوران نوجوانی و بلوغ بسیار شعله ور هستند و تحریک پذیری نوجوان ها نسبت به محرک های مختلف در این دوران بسیار زیاد است. احساسات در این دوران با  شیوه های متفاوتی در نوجوانان پردازش می شوند.

خشم عبارت است از حالت هیجانی شدید و برانگیختگی زیاد که فرد در برابر مشکلات، موانع و محرک ها بروز می دهد. همه انسان ها خشم و پرخاشگری را در موقعیت های مختلف تجربه کرده اند اما در دوران نوجوانی شدت و شکل آن بسیار متفاوت تر خواهد بود.تصور کنید که یک نوجوان در حال خروج از دنیای کودکی و پا گذاشتن به یک دنیای کاملا متفاوت است و در این مسیر با چالش ها، تغییرات و تضادهایی رو به رو میشود که برای او بحران بزرگسالی را در کنار مسئولیت های بیشتر ایجاد می کند و این امر سبب میشود در اغلب موارد در برابر این تغییرات پرخاشگر و خشمگین شود.

علل ایجاد خشم در نوجوانان

علل ایجاد خشم در نوجوانان می تواند جنبه های متفاوتی داشته باشد. ویژگی های جسمانی، عاطفی و شناختی از این دست علت ها هستند که نقش های مختلفی را در زمینه خشم در سنین نوجوانی و دوران بلوغ ایفا می کنند.ایجاد تغییرات و تجربه کردن حالات و ویژگی های متفاوت و اساسی در این دوران در بروز خشم در نوجوانان از اهمیت زیادی برخوردار است.

تغییرات جسمانی: وجود حالات سردرگمی و کرختی، بروز ویژگی های اولیه جنسی، تغییرات هورمونی، دردهای عضلانی و غیره همگی از عوامل بروز خشم و پرخاشگری در نوجوان ها هستند.

تغییرات شناختی: جستجوی نوجوان برای هویت یابی خود، تمایل به داشتن قدرت و استقلال، توانایی در استدلال امور مختلف و رشد نحوه تفکر، مسئولیت پذیری  و توجه به مفهوم خود همگی می توانند آغازگر بحران برای نوجوانان و در ادامه بروز خشم و هیجانات شدید باشند.

تغییرات اجتماعی: نوجوانان در این دوران تمایل بیشتری به عضویت در گروه های مختلف همسالان و همینطور کسب تجربه دارند.آن ها خواهان موقعیت اجتماعی و قدرت برای خود هستند و اگر در راه رسیدن به این موارد با مانع رو به رو شوند خشم خود را بروز خواهند داد.

تغییرات عاطفی: هر نوجوان با توجه به ویژگی های شخصیتی مخصوص به خود در این دوران تغییرات و ویژگی های مختلف عاطفی را هم  تجربه می کند. در برخی از آن ها کم رویی، تمایل به انزوا و دوری از جمع، خجالت و شیوه های غلط در ابراز احساسات مشاهده می شود و در برخی از آن ها هم  تمایل شدید به در جمع بودن، رویا پردازی و هیجانات شدید بوجود می آید. حساس بودن و زود رنجی هم از صفات بیشتر مشترک در نوجوانان در این دوران است که طبعا ابراز خشم را هم تسهیل می کند.

چه زمانی نوجوان در فرایند خشم نیاز به تغییرات رفتاری دارد؟

اگر عصبانیت و خشم در نوجوان شما منجر به پرخاشگری کلامی و جسمی شود، آسیب رساندن های جسمی به خود  یا دیگران، ارتباط خشمگینانه  فقط با والدین و یا خلق و خوی همراه با خشونت و رفتار نامناسب در مقابل همه افراد ( چه خانواده و چه همسالان ) را ایجاد کند. باید به دنبال یک فرد متخصص در زمینه بهداشت روان باشیم تا بتوانیم از مسیر درست و آگاهانه فرایند بهبودی را در نوجوان جستجو و دنبال کنیم. با انتخاب یک فرد متخصص مثل یک مشاور در زمینه نوجوان می توان با ارزیابی های بالینی ریشه خشم را مشخص کرد و اختلالات موجود را مورد بررسی و درمان قرار داد و یا با ایجاد تغییرات رفتاری و کاستن از محرک های قابل کنترل میزان خشم در نوجوان را کاهش داد و تغییرات رفتاری مناسب تر را جایگزین کرد.

راه کارهای مقابله و کنترل خشم در نوجوانان

خود آگاهی و کنترل خود

از آنجا که خشم می تواند قدرت زیادی داشته باشد، مدیریت آن هم چالش برانگیز است. برای مدیریت خشم و هیجانات با شدت بالا به خود آگاهی و خویشتن داری نیاز است و این مهارت ها هم به زمان نیاز دارند تا نوجوان با تمرین بر آن ها مسلط شود.خود آگاهی شامل این است که نوجوان بتواند دلایل و منابع احساسات و افکار خود را بشناسد. نوجوانان برخلاف کودکان توانایی ذهنی این را دارند که علت خشم خود را بیابند که این مورد در کنترل عصبانیت آن ها بسیار مهم و اساسی است.

از طرفی دیگر خود کنترلی هم می توانند از جمله راه کارهای کنترل خشم باشد به این معنا که نوجوان تمرین کند که  قبل از هر اقدام و رفتاری فکر کند تا از عمل خود پشیمان نشود.خویشتن داری و خود آگاهی در کنار هم این امکان را به نوجوان می دهند تا هنگام احساس خشم و عصبانیت شدید در مورد چگونگی عمل خود انتخاب بیشتری داشته باشند.

آماده شدن برای ایجاد تغییر

یک قدم دیگر برای مقابله با خشم در نوجوانان می تواند تصمیم آن ها برای کنترل خشمشان باشد. خانواده و مربیان نوجوان می توانند از طریق گفتگوی بدون تحمیل با او یادآور شوند که در صورت تصمیم به کنترل خشم خود می تواند چه چیزهایی را به دست آورد یا از دست بدهد.کسب احترام، قدرت، استقلال و ارزش بیشتر و یا از دست دادن این موارد.

لازم به ذکر است که تغییر نوجوان در کنترل خشم یک شبه اتفاق نخواهد افتاد و نیاز به تمرین، ممارست و حمایت خانواده دارد. درست مثل یادگیری پیانو یا بسکتبال که به تلاش و تکرار نیاز دارد و در اثر تشویق به فراگیری منجر می شود.

حفظ حریم شخصی نوجوان

نوجوانان در سن حساس خود به دنبال داشتن قدرت و استقلال هستند و یکی از راه هایی که اطرافیان و به خصوص اعضای خانواده می توانند در کاهش تحریک پذیری در این زمینه به کار بگیرند، احترام به فضای شخصی نوجوان و حریم اوست.

فعالیت بدنی

ورزش های با فعالیت بدنی زیاد  از راه های دیگری است که نوجوان می تواند از طریق آن هیجانات شدید خود را تخلیه کند.

فراگیری موسیقی و یا گوش دادن به موزیک

شما می توانید با پیشنهاد یک موسیقی مناسب با سلیقه فرزند خود و یا همراهی او در شنیدن موسیقی او را در یک فضای صمیمی و بدون استرس قرار دهید.

نوشتن افکار و احساسات منفی به صورت تمرین

شما می توانید در زمان های مناسب و خانوادگی این تمرین را به صورت گروهی در منزل انجام دهید تا نوجوان شما هم آن را بیاموزد. به او بگویید تا احساسات منفی و خشم های خود را در یک هفته اخیر به روی کاغذ بیاورد و سپس در مورد آن با هم صحبت کنید و در صورت وجود راه حل مشکل را برطرف کنید. نوشتن افکار باعث بهبود احساسات در فرد می شود.

بها دادن به ویژگی های مثبت در نوجوان

یادآوری نکات مثبت نوجوان توسط اطرافیان و به خصوص اعضای خانواده باعث احساس ارزشمند شمرده شدن در نوجوان می شود و اعتماد به نفس او را هم بالا می برد. سعی کنید در موقعیت های مناسب حتی در جمع افراد دیگر هم خصلت های ارزنده  و مفید نوجوان را بازگو کنید و حس مهم بودن را به او بدهید.

لطفا نوجوان خود را هرگز مقایسه نکنید

مقایسه کردن یکی از خطرناک ترین و آسیب زننده ترین رفتارهایی است که می تواند اثرات مخرب خود را بر روی فرد حتی تا پایان عمر هم  داشته باشد و باعث ایجاد خشم های عمیق در درون یک نوجوان شود. با پرهیز از این عمل احساس امنیت را برای نوجوان خود فراهم کنید و از ایجاد محرک برای عصبانیت شدید در او جلوگیری کنید.

نتیجه گیری

فرایند حرکت کودکان ما به سمت دوران نوجوانی و بزرگسالی یک تحول بزرگ و تاثیر گذار است. در این دوران خانواده و مدرسه نقش های مهم و عمیقی را به عهده دارند. داشتن آگاهی و دانش در برخورد با بحران های نوجوانی می تواند این مسیر را برای خود نوجوان و خانواده ها آسان تر کند و از آسیب های اغلب جبران ناپذیر جلوگیری کند. همراهی افرادی مانند روانشناسان  در این دوران طوفانی (نوجوانی و بلوغ)  می تواند همانند نوری در تاریکی خانواده ها و نوجوانان را در جهت درست و اثر بخش تری هدایت کند

■  دکترای روانشناسی