دکتر رحمان قره باش_ کشور جمهوری اسلامی ایران در مقوله انرژی جهان جایگاه مهمی دارد. ذخایر نفتی ایران ۱۳۷ میلیارد بشکه و حائز رتبه چهارم جهانی در حوزه نفت است. بر اساس آخرين آمارهاي رسمي ذکر شده در سایت شرکت ملی گاز، ايران با برخورداری از حدود ۳۳.۲ تريليون متر مکعب از ذخاير اثبات شده گاز جهان و سهمی معادل ۱۷.۲ درصد، جايگاه دوم را در ميان دارندگان ذخاير عمده گاز جهان به خود اختصاص داده است.

گاز طبیعی جمهوری ترکمنستان

 تولید گاز ترکمنستان در سال ۲۰۱۸ به ۹۵.۵ میلیارد متر مکعب و در سال ۲۰۲۴ به ۱۲۲.۳ میلیارد متر مکعب افزایش می یابد. لذا این مهم به نوعی نشان دهنده نقش مهم این کشور در بازارهای جهانی گاز در سال های آتی خواهد بود. ترکمنستان با برخورداری از حدود ۱۹.۵ تریلیون متر مکعب از ذخاير اثبات شده گاز جهان و سهمی معادل ۱۰.۱ درصد، جايگاه چهارم را در ميان دارندگان ذخاير عمده گاز جهان دارا می باشد. جمهوری ترکمنستان در زمینه صادرات گاز رتبه ششم جهان را دارد. همچنین ترکمنستان دارای ذخایر نفتی بـه میـزان ۶۰۰ میلیون بشکه می باشد که رتبه چهلم جهانی را از آن خود کرده است.

جمهوری ترکمنستان پس از استقلال، تلاش کرد محورهای صادرات گاز و نفت خـود را تنـوع ببخشد. ایران در قبال دریافت گاز طبیعی ، خدمات فنی مهندسی و کالا به ترکمنستان صادر می کرد که به عنوان پروژه تهاتر با وضع موجود ترکمنستان در ایران شناخته و سالهای گذشته اجرا می گردید که الان متوقف است. همچنین در گزارش روابط اقتصادی و تجاری جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان در سال ۱۳۹۸ میزان صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران به ترکمنستان در بین سالهای ۱۳۸۰ الی ۱۳۹۶ معادل ۱۱۸۵ میلیون دلار برآورد شده است. ترکمنستان بخشی از بزرگ‌ترین ذخایر گاز طبیعی دنیا را در اختیار دارد و عمده ذخایر این کشور در سه حوزه (الف) آمودریا در جنوب شرقی، (ب) حوزه مرغاب و (ج) حوزه خزر جنوبی هر دو در غرب این کشور قرار دارند. کشف ابر میدان گالکینیش با ذخیره احتمالی بین ۲۱-۱۳ تریلیارد مترمکعب در سال ۲۰۰۶ حاصل تمرکز فعالیت‌های اکتشاف میدان‌های گازی در منطقه جنوب شرقی این کشور بود. در مه ۲۰۱۹ نیز شرکت Turkmengeologiya اعلام کرد که موفق به کشف میدان جدید گازی بزرگی در Tajibai در شرق این کشور شده است.نکته مهم اینجاست، در حالی ‌که این کشور دارای قرارداد صادراتی تا ۴۰ میلیارد مترمکعب از شاخه‌های B ،A و C خطوط لوله آسیای مرکزی به چین است، در سال ۲۰۱۹ تنها ۳۰ تا ۲۷ میلیارد مترمکعب به چین صادر کرده است. برای ترکمن‌ها هم صادرات بیشتر گاز به چین در شرایطی که بازار دیگری داشته باشند، مقرون‌به‌صرفه نیست، زیرا باید تا یک‌ سوم درآمد صادرات گازی خود را به دو کشور ازبکستان و قزاقستان بابت هزینه ترانزیت پرداخت کنند. از این گذشته، چینی‌ها بخش زیادی از هزینه واردات گازی خود از ترکمنستان را به‌صورت عرضه کالا و خدمات چینی به ترکمنستان و هزینه ساخت خط لوله منظور می‌کنند که برای دولت ترکمنستان مطلوب نیست. نکته مهم دیگر در مورد صادرات گاز ترکمنستان و چشم‌انداز آن این است که این کشور، ظرفیت گاز کافی برای عرضه به همه طرح‌های مدنظر صادراتی خود را ندارد. در حالی که با کشور چین تا ۴۰ میلیارد مترمکعب، با روسیه ۵.۵ میلیارد مترمکعب، با خط لوله تاپی تا ۳۳ میلیارد مترمکعب و با ایران ۸ میلیارد مترمکعب قرارداد صادراتی دارد، (جمعاً بیش از ۹۶ میلیارد مترمکعب)

حداکثر ظرفیت خطوط صادرات گاز از ترکمنستان

در حال حاضر نزدیک به ۱۰۰ میلیارد مترمکعب در سال است. خط لوله مرکزی آسیای مرکزی (CAC) مهم‌ترین مسیری است که ترکمنستان گاز خود را به روسیه و شبکه گازی گازپروم صادر می‌کند. شاخه غربی این خط لوله، گاز ترکمنستان را از منطقه دریای خزر به شمال و شاخه شرقی، گاز ترکمنستان را از شرق این کشور و جنوب ازبکستان به غرب قزاقستان منتقل می‌کند. مجموع ظرفیت این شاخه‌ها ۳۰ میلیارد متر مکعب در سال است،‌ اما به دلیل ضعف‌های فنی، ظرفیت واقعی آن نصف این میزان است.  خط لوله آسیای مرکزی - چین دیگر خط این کشور است. شرکت ملی نفت چین (سی‌ان‌پی‌سی) خط لوله گازی ۱۸۳۳ کیلومتری ترکمنستان - ازبکستان - قراقستان - چین را برای صادرات گاز از میدان‌های شرقی ترکمنستان به شرق چین و نیز در داخل سرزمین چین از غرب به شرق آن کشور احداث کرد. پیش‌بینی اولیه این شرکت انتقال ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز از طریق این خط لوله به چین بود که در دسامبر ۲۰۰۹ شروع به‌کار کرد، اما در اواسط سال ۲۰۱۱ شرکت CNPC اعلام کرد که ظرفیت خط لوله می‌تواند تا ۶۰ میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۱۵ افزایش یابد. توافق بین‌ دو دولت مبنی بر تامین گاز از طریق ۱۳ میلیارد مترمکعب سهم شرکت چینی در قرارداد ۳۵ ساله «مشارکت در تولید» میدان بختیارلیک و ۱۷ میلیارد مترمکعب از تولید دیگر میدان‌های این کشور در جنوب شرقی کشور- نظیر یولاتان جنوبی/ گالکنیش - انجام شده است. خط لوله تاپی یک مسیر دیگر برای صادرات منطقه خزر برای تأمین تقاضای جنوب آسیا، پمپاژ یا انتقال نفت و گاز طبیعی از طریق ایران به خلیج فارس یا از جنوب غرب ترکمنستان از طریق پاکستان به جنوب آسیا است. گزینه افغانستان متضمن ایجاد خط لوله از داخل افغانستان تا بازارهای هدف در پاکستان و هند است.خط لوله ترانس افغان که خط لوله تاپی (ترکمنستان - افغانستان - پاکستان - هند) نیز نامیده می‌شود بیش از ۱۰۰۰ مایل از ترکمنستان تا فزیلکه در هند در مرز پاکستان و هندوستان را طی کرده و ظرفیت آن ۳۳ میلیارد مترمکعب در سال است. از جمله عوامل اصلی توقف ساخت این خط لوله نگرانی‌های امنیتعرضه، بی‌ثباتی در قیمت‌ها، ناامنی در افغانستان و فقدان منابع مالی است. چهار کشور درگیر در این پروژه در دسامبر ۲۰۱۰، توافقنامه‌ای مبنی بر ایجاد خط لوله گاز و نیز موافقت‌نامه‌های بین دولتی را امضا کرده و پاکستان و ترکمنستان نیز بر سرفصل‌های موافقت‌نامه‌ای در خصوص قیمت واردات در نوامبر ۲۰۱۱ به توافق رسیدند. قرارداد این خط لوله در سال ۲۰۱۵ بین چهار کشور دخیل امضا شد و قرار بود در سال ۲۰۱۹ به بهره‌برداری برسد که راه‌اندازی چنین خط لوله‌ای در سال‌های آتی به دلایل امنیتی،‌ اقتصادی (قیمت گاز) و لجستیکی (در دسترس بودن گاز صادراتی ترکمنستان) تا آینده نزدیک به نظر نامحتمل است.خط لوله برنامه‌ریزی‌شده ترانس کاسپین (TCP) دیگر خط صادراتی این کشور برای انتقال گاز ترکمنستان از طریق دریای خزر به آذربایجان و اتصال آن به خطوط لوله اروپا است. این خط لوله با ظرفیت ۳۰ میلیارد مترمکعب در سال می‌تواند به خط لوله قفقاز جنوبی که به ترکیه گاز منتقل می‌کند، متصل و از طریق خط لوله TANAP ترکیه به اروپای جنوبی و جنوب شرقی وصل شود.

خطوط انتقال گاز طبیعی از ترکمنستان به ایران :

۱- خط لوله کرپچه - کردکوی :

Korpeje–Kordkuy pipeline )

یک خط لوله انتقال گاز طبیعی به طول ۲۰۰ کیلومتر (۱۲۰ مایل) است که از میدان گازی کرپچه در شمال اوکارم در غرب ترکمنستان به کردکوی در ایران می‌رسد. ۱۳۵ کیلومتر (۸۴ مایل) خط لوله در ترکمنستان و ۶۵ کیلومتر (۴۰ مایل) در ایران اجرا شده‌است.

ظرفیت این خط لوله ۸ میلیارد متر مکعب در سال است. قطر آن ۱٬۰۰۰ میلیمتر (۳۹ اینچ) است.این خط لوله در ۲۹ دسامبر ۱۹۹۷ توسط رؤسای جمهور صفرمراد نیازف و سید محمد خاتمی افتتاح شد.

۲- خط لوله دولت‌آباد - سرخس -دخانگیران :

Dauletabad–Sarakhs–Khangiran pipeline) دومین خط لوله انتقال گاز طبیعی به طول ۱۸۲ کیلومتر است که از میدان گازی دولت‌آباد در کشور ترکمنستان آغاز شده و پس از گذر از سرخس، ترکمنستان، در منطقه خانگیران به خط لوله سراسری گاز ایران متصل می‌شود. ظرفیت انتقال گاز طبیعی این خط لوله معادل ۶ میلیارد متر مکعب در سال می‌باشد. قطر آن ۱۲۱۹ میلیمتر ( ۴۸ اینچ ) است  و در سال ۲۰۲۰ بهره‌برداری از آن آغاز شد. ضمنا، پیش‌بینی شده بود تا خط لوله سرخس ـ سنگ‌‌ بست در فاز دوم تا سال ۱۳۹۸ تکمیل شود و مسئولان ترکمنستان و ایران توافق کرده‌اند که سقف میزان صادرات گاز ترکمنستان به ایران در آینده نزدیک به ۲۰ میلیارد متر مکعب برسد که متاسفانه این کار تحقق پیدا نکرد و سقف انتقال افزایش نیافت. بدین ترتیب جمع ظرفیت فعلی انتقال گاز طبیعی از ترکمنستان به ایران روزانه ۴۰ میلیون متر مکعب معادل ۱۵ میلیارد متر مکعب است. اکنون ترکمنستان در راستای متنوع‌سازی مقاصد صادراتی خود مجددا قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه‌ای را با ایران و آذربایجان را احیا و آن را منعقد کرده که طبق آن قرار است سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد. بر اساس این توافق که در حاشیه اجلاس سران کشورهای همکاری اقتصادی (اکو) در ترکمنستان توسط وزرای نفت ایران و جمهوری آذربایجان به امضا رسید، ترکمنستان روزانه ۵ تا ۶ میلیون مترمکعب گاز به جمهوری آذربایجان می‌فروشد. این گاز از مسیر ایران به جمهوری آذربایجان ترانزیت خواهد شد و ایران گاز مصرفی موردنیاز خود در پنج استان کشور را به‌عنوان حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد. هدف این نوشتار پاسخگویی، چگونگی استفاده از ظرفیت انتقال گاز طبیعی ترکمنستان است و لذا به نظر میرسد برای بهره مندی از فرصت پروژه تهاتر یا سوآپ گاز طبیعی ترکمنستان از ایران به کشورهای ترکیه و اروپایی، آذربایجان و یا … ، متناسب با ظرفیت و توان هلدینگ خلیج فارس یکی از راهکارهای پیش رو باشد.  ظرفیت فعلی خطوط لوله انتقال گاز طبیعی از ترکمنستان به ایران روزانه بالغ بر ۴۰ میلیون متر مکعب است، در حال حاضر از این ظرفیت فقط روزانه ۵ تا ۶ میلیون مترمکعب گاز به جمهوری آذربایجان سواپ می گردد و ظرفیت خالی خطوط لوله فعلی گاز طبیعی بین ترکمنستان و ایران بالغ بر روزانه حدود ۳۴ میلیون متر مکعب ( معادل ۱۳ میلیارد متر مکعب در سال ) است، می بایست یک برنامه ریزی استراتژیک و طراحی و برنامه اجرایی مشخصی کوتاه و بلند مدت را برای آن ترسیم گردد. کشور جمهوری‌ اسلامی ایران با جمعیت حدود ۸۰ میلیون نفری و هم مرزی با جمهوری ترکمنستان دارای توانمندی های زیرساختی و سرمایه گذاری شده فعلی و بهره برداری از ظرفیت خالی خط لوله گاز طبیعی و فنی - مهندسی و فناورانه میباشد و نقاط قوت و فرصت هایی دارد که می تواند برای توسعه اقتصادی کشور مورد بهره برداری قرار گیرد. یکی از زمینه های مهم پروژه تهاتر یا سوآپ گاز طبیعی است که ایران از ترکمنستان گاز دریافت میکند و در قبال آن کالا یا خدمات فنی مهندسی صادر می کند.

ایران دارای مرز زمینی و دریایی با جمهوری ترکمنستان است

طبق برنامه ملی توسعه صنعت نفت و گاز ترکمنستان، این کشور قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ میلادی میزان تولید نفت سالانه را به ۷۶ میلیون تن و تولید گاز طبیعی را نیز به ۱۴۱ میلیارد متر مکعب افزایش خواهد یافت.(سازمان توسعه تجارت ایران،۱۳۹۳)

هم اکنون پروژه های بزرگ در زمینه اقتصادی من جمله اجرای پروژه های گسترده در زمینه گاز و پتروشیمی و استفاده بهینه از منابع آب، بیابان زدایی و استراتژی تغییر اقلیم، پروژه دریاچه آلتین آسیر، تامین مسکن، بزرگراه های داخلی در مسیر ترکمن باشی، توسعه مفهوم اقتصادی دیجیتال، حمل ونقل ریلی و پروژه های انتقال گاز طبیعی بین المللی، در حال اجراست.(اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکمنستان،۱۳۹۹)

ضمن توجه به حل اختلافات گازی به پرداخت بدهی های ایران از طریق پرداخت یا جایگزینی با کالا و مواد ( به علت جنگ روسیه و اوکراین در حال حاضر کشور ترکمنستان نیازمند واردات شکر ، روغن و گندم و… شده است). مسئله واردات گاز طبیعی از ترکمنستان ، در اصل یک واردات نیست و سوآپ گازی است. شاید حتی برای ما به‌ صرفه‌تر باشد که گاز طبیعی استان‌های شمال و شمال شرقی ( ۶ تا ۱۰ استان ) را از این مسیر تأمین کنیم تا اینکه بخواهیم خط لوله تأسیس کنیم و گاز طبیعی و حتی سایر فرآورده های نفتی و گاز LPG و کود اوره ( هزینه انتقال هر تن کود اوره از عسلویه به شش استان شمال و شمال شرقی ایران اکنون بالغ بر هر تن ۵۰ دلار هزینه در بر دارد که با توجه به مصرف 000/600 تنی کود اوره توسط این شش استان ، هزینه ای بالغ بر 000 /000/30 دلار از عدم نفع از عملیات سواپ از جیب بیت المال حیف و میل می گردد ) را از جنوب به شمال برسانیم.

سوآپ یعنی: گریز از هزینه حمل. معنی لغوی سوآپ این است که دولت یا بخش خصوصی، نفت یا گاز را در یک مرز کشور از همسایگان دریافت می‌کنند و در مرز دیگر به افراد مورد نظر آنان تحویل می‌دهند.

 با توجه به اینکه بین پتروشیمی و برق و گاز طبیعی رابطه‌ای تنگاتنگ وجود دارد و در فصل زمستان به‌ دلیل افزایش مصرف گاز طبیعی هر ساله پتروشیمی ها و نیروگاه‌های ایران دچار چالش برای تامین خوراک می شوند، به این منظور تأمین گاز طبیعی بلند مدت از ترکمنستان دارای اهمیت زیادی دارد. بنابراین سوآپ شاید بتواند کمکی در جهت تامین گاز طبیعی پایدار در شمال شرق کشور باشد.  سوآپ گاز طبیعی از مزیت‌های بسیاری برخوردار است که جناب آقای رئیسی - رئیس جمهور در تفاهم‌نامه اخیر درک فرصت کردند. اکنون ما برای واردات گاز طبیعی از این طریق مبلغی را به ترکمنستان نمی‌پردازیم بلکه کل حجم گاز طبیعی وارد شده در شمال شرق کشور مصرف می‌شود، ما بخشی از گاز طبیعی را به‌عنوان سوآپ فی بر می‌داریم و همان حجم واردات منهای سوآپ فی از شمال غرب خارج و تحویل آذربایجان می‌شود. در واقع این سوآپ یک معامله برد - برد است.  با توجه به موقعیت کشور ما و همسایگی با پنج کشور عضو اکو و با توجه به شرایط تحریمی که در آن هستیم باید تلاشی صورت گیرد تا روابطمان را لااقل با کشورهای همسایه گسترش دهیم که این تفاهم‌نامه سوآپ گاز طبیعی و سوآپ سایر فرآورده‌های نفتی و گازی و کود اوره و … در این زمینه به ما کمک می‌کند.   رقابت تاپی و آی‌پی بالاست، شاید ایران بتواند با روش قیمت‌گذاری پاکستان را جذب کند و به این ترتیب نیاز کشور با گاز طبیعی صد چندان می گردد. رقابت احتمالی ایران و ترکمنستان برای ورود به اروپا هم سالهای گذشته وجود داشته، لاکن اگر خط لوله تاپی راه‌اندازی شود با توجه به اینکه ترکمنستان یک مسیر دیگر گازی به نام ترانس‌کاسپین به اروپا دارد حتی با وجود حل مسائل فنی و زیست‌محیطی و مسائل مرتبط با حقوق دریایی خزر، این کشور دیگر گازی برای صادرات به اروپا ندارد، بنابراین شاید اروپا در آینده چشم‌اندازی برای صادرات گاز از سوی ایران باشد. مطابق گزارشهای منتشره، ایران بابت خرید گاز طبیعی، برق و راه آهن به جمهوری ترکمنستان بدهکاری مالی بیش از 000/000/ 100/1 دلار به ترکمنستان دارد که درباره آن بین طرفین اختلاف نظر وجود دارد. اخیراً اختلافات مالی راه آهن حل شده و صادرات ریلی از طریق ترکمنستان مجدداً شروع شده است. البته کلید هر توافقات مشخص و بلند مدت با جمهوری ترکمنستان در خرید و سوآپ گاز طبیعی، از راهکار کمک به حل و فصل بدهکاری مالی ترکمنستان از ایران عبور می نماید. در حال حاضر بعلت جنگ روسیه و اوکراین، دولت روسیه اعلام کرده که دیگر قادر به جذب و استفاده از ۴۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی دریافتی از ترکمنستان، نیست. از این رو یک شرایط استثنایی فراهم شده است. از طرف دیگر بعلت تاخیر در راه اندازی خط لوله تاپی و سایر مسیر های صادرات گاز طبیعی ترکمنستان، فرصت بی بدیلی مهیا شده است، لذا درک و بهره برداری از این شرایط بسیار حایز اهمیت است. از این رو پیشنهادات و عناوین پروژه های زیر جهت چگونگی استفاده از ظرفیت فعلی و خالی انتقال گاز طبیعی از ترکمنستان به‌ ایران و انجام سوآپ و صادرات بالغ بر ۳۴ میلیون متر مکعب در روز به شرح زیر تقدیم می گردد.

عناوین پروژه ها :

1-پروژه استفاده از ظرفیت فعلی وخالی روزانه34میلیون متر مکعب خطوط انتقال گاز طبیعی از ترکمنستان به ایران-با انعقاد قراردادی باند مدت جهت سواپ وصادرات به کشورهای ترکیه - اروپائی و .. ( معادل ۱۳ میلیارد متر مکعب در سال )

2-پروژه انتقال گاز ترش ترکمنستان به پالایشگاه خانگیران ( با احداث ۸۰ کیلومتر خط لوله ) و سواپ و صادرات گاز طبیعی - شیرین شده - از ایران به کشورهای هدف 

3-پروژه احداث خط لوله گاز جدید بین ترکمنستان و ایران جهت افزایش ظرفیت فعلی روزانه انتقال گاز طبیعی از ۴۰ میلیون به ۸۰‌ میلیون متر مکعب با هدف جذب تولیدات آتی گاز طبیعی ترکمنستان از مسیرایران

فعال اقتصادی_نایب ریس اول اتاق  مشترک  ایران و ترکمنستان وعضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران و استان گلستان