محمد اسماعیل اسدی_ به طور کلی، شیوه های نامناسب و سنتی تهیه زمین در کشت، شیوه های غیر علمی آبیاری، ماندابی شدن مزارع در زمان بارشهای سنگین و طولانی و کاهش ماده آلی خاک، از جمله مهمترین محدودیت های موجود در کاهش عملکرد محصولات زراعی استان گلستان به ویژه اراضی آبی و دیم غرب استان می باشد. در سامانه های کشاورزی مرسوم در کشور و استان، به طور عمده از ادوات خاکورزی سنگین مانند گاوآهن برگرداندار و دیسک استفاده می ‌شود. این ادوات سنگین با تردد بسیار علاوه بر ایجاد فشردگی خاک، خاک زراعی را بیش از حد برهم زده و تاثیرات نامطلوبی در سطح خاک برجای می ‌گذارد.  افزایش میزان مصرف آب آبیاری، آب ماندگی مزرعه، فرسایش خاک، کوبیدگی و تراکم خاک، افزایش میزان مصرف سوخت در تهیه زمین، افزایش سرعت تجزیه مواد آلی خاک، بالابردن هزینه های تولید، پایین بودن راندمان انرژی، زمان بر بودن عملیات کشت و افزایش انتشار گازهای گلخانه ای از جمله معایب خاکورزی ‌های مرسوم و تهیه زمین به روش های سنتی می ‌باشد. سامانه هایی که با آسان ترین و ارزان ترین روش در کاهش فرسایش خاک، افزایش رطوبت خاک، افزایش مواد آلی خاک و همچنین بهبود ساختمان خاک موثر است و می تواند افزایش بهره وری و پایداری تولید در کشتهای آبی و دیم ضمن حفظ محیط زیست را به دنبال داشته باشد، سامانه های کشاورزی حفاظتی (ConservationAgriculture Systems) هستند. مجموعه عملیاتی همچون حداقل برهم زدن مکانیکی خاک، حفظ پوشش خاک با بقایای گیاهی و رعایت تنوع زیستی و گیاهی (تناوب زراعی) در اصطلاح کشاورزی حفاظتی نامیده می شود. این نوع سامانه های نوین دارای تاثیرات مطلوبی در اراضی کشاورزی با هر نوع اقلیم و بافت و گیاهی بوده و امروزه استفاده از آن در سطح دنیا در حال گسترش است (205 میلیون هکتار در سال 2020). در کشور ما به ویژه در استان گلستان، در رابطه با توسعه سامانه های کشاورزی حفاظتی و سامانه های نوین کشت، اقدامات عملی خیلی خوبی به ویژه در غرب استان شامل شهرستانهای کردکوی و بندرگز صورت گرفته که نیاز به تدوام و حمایتهای بیشتر دارد. در صورت پیاده سازی موفق این سامانه ها در اراضی، می توان محدودیت ‌های عمومی کشت های آبی و دیم را مدیریت و برطرف کرد. سامانه های کشت روی بستر بلند دائم را می توان به عنوان موردی خاص از سامانه های کشاورزی حفاظتی شامل بی خاک ورزی و حداقل خاک ورزی در نظر گرفت. تفاوت بستر بلند دائم با بی خاک ورزی رایج در کشاورزی حفاظتی فقط در ایجاد بستر دائمی در این سامانه به جای سطح صاف در کشاورزی حفاظتی می باشد. سامانه کشت روی بسترهای بلند یا برآمده (Raised Bed System) مدرن ترین روشی است که برای اراضی آبی در کشورهای پیشرفته اجرا می شود. هدف اصلی از اجرای این روش، افزایش بهره وری و صرفه جویی در میزان مصرف آب آبیاری است. تحقیقات و مطالعات انجام شده در سرتاسر جهان از آمریکای لاتین گرفته تا استرالیا، چین، هندوستان، پاکستان، بنگلادش، ترکیه، قزاقستان و ایران، نشان دهنده صرفه جویی در مصرف آب در این سامانه ها نسبت به کشت مسطح از 18 تا 50 درصد متفاوت بوده است. در رویکرد اکوسیستم نگر کشاورزی حفاظتی، به خاطر افزایش ماده آلی خاک و همچنین تولید پایدار نوع بسترهای دائمی آن مد نظر می باشد. صرف نظر از کشت به صورت مستقیم در سامانه حفاظتی و بستر دائم با حداقل دستکاری خاک، از ویژگی های مهم دیگر بسترهای بلند، نگهداری بقایا روی سطح خاک می باشد. این بقایا از مقدار کم در گیاهانی نظیر سویا تا بسیار زیاد نظیر ذرت و برنج متغیر است که می توان در کشت بعدی همه و یا مقداری مناسب از بقایا را برای پوشش خاک و حفاظت خاک از فرسایش آبی و بادی و همچنین کاهش تبخیر نگه داشت. اما بسترها در مفهوم وسیع تر عبارت است از ایجاد یک پشته هایی از سطح خاک با ارتفاع 12 تا 20 سانتیمتر و با عرض 25 تا 200 سانتیمتر که جویچه هایی به نام فارو به صورت تناوبی آنها را از هم جدا می سازد. این پشته ها یا بسترها بسته به بافت و ساختمان خاک و نوع محصول و عرض کار ماشین کارنده  می توانند  باریک (25 سانتیمتر) و یا پهن (2 متر) باشند ولی در هر حالت باید از سطح خاک بلندتر و به اصطلاح برآمده باشند. بسترها از لحاظ عریض بودن و تعداد ردیف محصول روی آنها می توانند مثل پنبه یا ذرت تک ردیف بوده و یا برای غلاتی نظیر گندم، جو و یا  گیاه روغنی نظیر کلزا، سه الی چهار ردیف کشت بر روی بستر داشته باشند. غالبا عرض بستر با توجه به عرض ماشین های کاشت یا عرض کار محور تراکتور تعیین گردیده و از مرکز جویچه تا جویچه بعدی محسوب می گردد. برای مثال وقتی می گوییم عرض بستر 70 سانتیمتر است، یعنی از مرکز یک جویچه تا جویچه کناری که بستر میان این دو جویچه قرار دارد، 70 سانتیمتر فاصله است. از مزایای کشت روی بسترهای بلند، کاهش مصرف آب، مدیریت کنترل رواناب ناشی از بارندگی با شدت زیاد و کاهش اثرات منفی آب ماندگی نظیر آنچه در کشت مسطح رخ می دهد...

ادامه در صفحه 2

کاهش اثرات آلودگی به آفات و بیماریها به خاطر در جریان داشتن هوا در بین ردیفها، افزایش فتوسنتز و در نتیجه افزایش عملکرد در واحد سطح به خاطر وجود فاصله بین بسترها و استفاده هر چه بیشتر گیاه از نور آفتاب، کاهش ورس و خوابیدگی به خاطر استقرار خوب ریشه در روی بستر، مدیریت عبور و مرور و محدود ساختن فشرده سازی بستر خاک در اثر چرخ ها که در کشت مسطح عبور و مرور از تمامی نقاط مزرعه صورت می گیرد ولی در سامانه بستر بلند فقط از درون جویچه های مشخص صورت می گیرد، کاهش قابل توجه هزینه های تولید، بهبود چشمگیر شاخص های فیزیک و شیمیایی و بیولوژیک و سلامت خاک، ترسیب کربن با حفظ بقایا، مدیریت زمان به خاطر آماده بودن بستر و بالاخره گزینه های مدیریتی بیشتر که جمعا منجر به افزایش عملکرد کمی و کیفی محصول خواهد شد. تحقیقات بسیار خوب و جامعی در این زمینه و توسعه و ترویج این شیوه نوین کشت در مناطق مختلف کشورمان در استانهای گلستان، فارس، خوزستان، آذربایجان غربی، اردبیل صورت گرفته که نوید بخش می باشند. مسئله مهم این است که تمامی دانش و فن آوریهای این شیوه نوین و مدرن کشت، شامل ساختار روش، چگونگی آماده سازی زمین، کشت نباتات زراعی بر روی این بسترها، مدیریت آبیاری، کنترل بیماریها، آفات و علفهای هرز و آرایش کاشت در داخل کشور موجود بوده و همه ماشینهای لازم برای تهیه بستر بلند و کشت همزمان در داخل کشور و بدون وابستگی به خارج از کشور تولید می شود. در شهرستان بندرگز با تلاش کارشناسان دلسوز و زحمتکش مدیریت جهاد کشاورزی این شهرستان و واحدهای تابعه در سال زراعی جاری یعنی 02-1401بیش از 530 هکتار کشت محصولات پاییزه برای کشاورزان با روشهای نوین صورت گرفته است. این روشها شامل کشت حفاظتی (کشت بی خاک ورزی و مستقیم بذر و بدون دستکاری مکانیکی خاک) و همچنین کشت روی بسترهای بلند بوده است. گندم 280 ، کلزا 145 و جو 5 هکتار به صورت سامانه نوین کشت روی بستر بلند و گندم 98 و کلزا و جو 3 هکتار به صورت بی خاک ورزی کشت شده اند. این در حالیست که در این شهرستان از سال 93 کشت روی بسترهای بلند با نیم هکتار آغاز شد و هرساله روندی صعودی داشته است. زیرا کشاورزان با مشاهده مزارع کشت روی بسترهای بلند به مزایای بسیار این شیوه کشت به ویژه عدم وجود آب ماندگی بعد از وقوع بارندگیها و همچنین افزایش عملکرد در واحد سطح این مزارع پی برده اند و هرساله بر تعداد کشاورزانی که مشتاق استفاده از این شیوه نوین می باشند، افزوده می گردد. ترویج و توسعه و اجرای این نوع شیوه کشت در شهرستان بندرگز که کمک شایانی به کشاورزان این منطقه می کند، مرهون مدیریت خردمندانه خانم مهندس برزنونی، رییس اداره فن آوری های مکانیزه کشاورزی استان، آقای مهندس سبلان علیمحمدزاده کارشناس ارشد مکانیزاسیون استان، آقای مهندس سیدرضا علوی مدیر کشاورزی این شهرستان و همچنین زحمات شبانه روزی و بی دریغ کارشناسان و مهندسین دلسوز و خادمین خاک مدیریت جهاد کشاورزی این شهرستان شامل محسن مرادیان، محمود رضایی، حجت الله مومنی، مجتبی جمشیدی، محمود ریاحی، علی خطیر، علی اکبر یساقی، علی همایون و خانم دکتر عبدالهی می باشد که نمونه بسیار خوب از همراهی و همیاری کارشناسان تحصیلکرده عالی و هدفدار با کشاورزان شریف و زحمتکش منطقه می باشد و می تواند الگوی بسیار خوبی برای دیگر شهرستانهای استان نیز باشد. کشاورزانی که با این شیوه های نوین به ویژه استفاده از بسترهای بلند، مزارع گندم، جو و کلزای خود را کشت کرده اند در مقایسه با کشاورزانی که مزارع خود را به صورت سنتی و مسطح کشت کرده اند بعد از بارندگیهای شدید پاییزه به هیچ وجه دچار آب ماندگی و خسارت نشده اند. به ویژه اینکه بدانیم در پاییز سال زراعی جاری (مهر و آبان و آذر1401) میزان بارندگی در شهرستان بندرگز 4/186 میلیمتر بوده که شامل 26 روز تعداد روزهای بارندگی در این شهرستان بوده که نسبت به سه ماهه مشابه پارسال 1/8 درصد افزایش داشته است ولی در مزارع با کشت نوین، هیچگونه خسارتی ناشی از آب ماندگی مشاهده نشده است. مهندس علی موسی خانی رییس اداره دانه‌های روغنی و پنبه جهادکشاورزی گلستان، در بازدیدی که از مزارع این شهرستان در اواسط دی ماه سال زراعی جاری داشت، اعلام کرد: بدسبزی یا سبز نشدن برخی از مزارع کلزا در استان به خاطر وجود ماندآبی این مزارع بوده و ربطی به ارقام استفاده شده ندارد. موسی خانی، روز دوشنبه 19 دی به خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی گفت: از یک مزرعه کلزا معرفی شده در بندرگز بازدید شد که یک بخش از آن به خاطر ماندگاری ۱۲ روزه آب باران، سبز نشده، ولی بقیه مزرعه که ماندابی ندارد، سبز است. وی گفت: اکنون بین۲۰۰ تا ۳۰۰ هکتار از مزارع کلزا در استان به خاطر ماندآبی دچار خسارت شده است. همچنین خانم دکتر فاطمه شیخ، پژوهشگر زراعت و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی استان گفت: رطوبت زیاد و ماندابی شدن، از جمله مهم‌ترین عوامل بدسبزی و سبز نشدن مزرعه کلزا در استان می باشد. در پایان باید گفت: ۷۰ هزار هکتار از زمین های زراعی این استان از قابلیت کشت روی بسترهای بلند برخوردار می باشد. امسال شهرستان بندرگز در استان، پیشرو در امر این کشت بوده ولی برای سایر نقاط کشاورزی آبی استان و نیز برای کلیه محصولات نیز قابلیت کاربرد دارد. در استان گلستان ۶۶۷ هزار هکتار زمین کشاورزی وجود دارد که هر ساله ۵۰۰ هزار هکتار آن به زیر کشت محصولات پاییزه از جمله گندم، کلزا، جو، باقلا، سیب زمینی و چغندر قند می‌رود که نیاز مبرم به استفاده از روش‌های نوین کشاورزی برای افزایش راندمان تولید، صرفه جویی در مصرف آب، کاهش هزینه‌های کاشت، داشت، برداشت و جلوگیری از آب ماندابی و جبران خسارت ناشی از آن وجود دارد. شهرستان بندرگز با مساحت حدود 239 كيلومتر مربع داراي 12500 هكتار اراضي قابل كشت مي‌باشد. از اين سطح حدود 4500 هكتار آن اراضي باغي و 8000 هكتار آن  اراضي زراعي مي‌باشد. تعـداد بهـره‌برداران شـاغل در بخش كشـاورزي به تفكيك زير بخش زراعي و باغي 6000 نفـر و دامي 2000 نفـر مي ‌باشند. عمده‌ترين محصولات زراعي كه در شهرستان كشت مي‌شوند؛ شلتوک با2650 هکتار، گندم با 2350 هکتار و سویا با 2650 هکتار بیشترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده اند. این سه محصول در مجموع 60 درصد از اراضی کشاورزی تحت کشت شهرستان را به خود اختصاص داده اند. سایر محصولات زراعی شهرستان، جو با متوسط سطح زیر کشت 350 هکتار، کلزا 1550هکتار، ذرت علوفه ای با متوسط 140 هکتار سبزی و صیفی1000هکتار، انواع علوفه با  متوسط سطح کشت 1000 هکتار می باشند. در پایان، تصاویری از کاربرد این سامانه نوین کشت و کارآیی آن در سطح مزارع زارعین در سطح شهرستان بندرگز به چشم می خورد.

 دراین دو  تصویر، مزرعه کشت مسطح گندم به روش سنتی را نشان می دهد که بعد از وقوع بارندگی دچار آب ماندگی شده و در تصویر دیگر مزرعه کشت گندم با شیوه نوین روی بستر بلند را نشان می دهد که نشان دهنده تخلیه رواناب از طریق جویهای بین بسترهای کشت می باشد.

پژوهشگر بین المللی آب و خاک