محمد  انصار

 محله ي سرپير از شرق، جنوب و غرب به ترتيب به محلات سبزه مشهد، ميخچه گران و گرگانجديد، چسبيده است. در شمال آن، خانه ي تاريخي قوانلو و مسجد قاجارها است و پايين تر از آن، دروازه ي فوجرد و برج و باروي شهر استرآباد بود. نامش در اسناد قديمي ( به تاريخ Text Box: شيخ صادق رياضي 1273 و 1290 هـ .ق) آمده است. ملگونف، در سال 1276 هـ .ق، از کوچه‌اي به نام سرپل ياد مي‌کند که به نظر مي‌رسد همان محله ي سرپير بوده، ولي آن را اشتباه نوشته است. در اين محله، شاعري به نام نسيم استرآبادي به خاک سپرده شده بود که درباره ي او نوشته اند: «شيخ احمد متخلص به نسيم استرآبادي، از عرفاء بود و ديوان شعري داشت که به ديوان نسيمي معروف است. مدفنش در گذر سرپير استرآباد در قبرستاني است که مسجد سرپير در آن قرار دارد. صورت قبر بلندش بالفعل موجود است و از خيوق و بخارا و آن صفحات غالباً به زيارت مرقدش مي‌آيند.» شايد علت نامگذاري محله، اين باشد که سر اين مرد بزرگ، در آنجا آرميده است. در زيرزمين مسجد اين محله، آرامگاهي هست که نوشته ي روي سنگ مزارش، خوانا نيست. شايد براي او باشد. اين مسجد از آثار قديمي اين محله است. به آن مسجد محمديه مي‌گفتند که پس از بازسازي، حجتيه يا حجت‌بن‌الحسن نامگذاري شد. صادق رياضي (امام جماعت اين مسجد)، با استناد به کتاب إثناعَشَريه في المَواعظ العَدديه نوشته‌ي سيدمحمد حسيني‌عاملي (از علماي قرن يازدهم)، بر اين باور بود که در سال 98 هـ .ق پيرمرد زاهدي به نام کُرزبِن وَبَرِه به همراه يزيدبن‌مُهَلَّب (از سرداران امويان) به گرگان آمد. او در محله‌ي سرپير زندگي مي‌کرد و مسجدي در کنارش مي‌سازد که درب خانه‌اش به سوي آن باز مي‌شد. پس از فوت، او را در همان جا به خاک سپردند. يعني سنگ قبري که اکنون در زيرزمين مسجد بوده، از آنِ اوست، نه نسيم استرآبادي. اين نظر درست نيست زيرا که پيش از آن کتاب، سهمي جرجاني در قرن پنجم در زير نام کُرزبِن وَبَرِه نوشته است که او مسجدي در منطقه‌ي سليمان‌آباد شهر جرجان ساخته است که اين شهر در نزديکي گنبدکاووس بوده و از بين رفت. مسجد بنابر نوشته ي سر درب آن، در سال 1292 ساخته شد. اين تاريخ اشتباه است. زيرا در همان منبع پيشين که در سال 1256 نوشته شده است، نام مسجد سرپير آمده است. در دوره‌ي معاصر، هادي سرپيري استرآبادي و محمدولي علاءالدين پيشنماز اين مسجد بودند. پس از آن، مسجد، پيشنماز نداشت، تا اينکه از سال 1343 صادق رياضي، با نظر سيدحسين نبوي اين مسئوليت را به عهده گرفت. سپس مجتبي ارشاد آمد. آخرين بازسازي مسجد، از سال 1382 آغاز شد و هنوز ادامه دارد. معمار و طراح بناي جديد، مهدي خرمي است. زيربناي صحن و حياط ساختمان قديمي، حدوداً 230 متر بود که خليل غفاري، تقريباً 200 متر زمين، به مسجد اهداء کرد. ضمناً حياط مسجد، به صحن آن، اضافه شد. اکنون 1750 متر زيربنا (هر طبقه تقريباً 530 متر) دارد. مسجد، در سه طبقه و نيم ساخته شده است که طبقه سوم آن، سالن اجتماعات است. مردم و اهالي محله بويژه حجت دادور و حميد سليماني در بازسازي و بهسازي مسجد، کمک و مشارکت زيادي داشتند. تاکنون بيش از يک و نيم ميليارد تومان، هزينه‌ي بازسازي آن شد. چند باب مغازه در ضلع غربي آن، از موقوفات مسجد است که واقف آن، عليخان قره‌داغي است. پس از او فرزندش (يحيي‌خان) و سپس حميد سليماني با وکالت آن‌ها، متولي موقوفات شد. اکنون آن‌ها توسط اداره‌کل اوقاف و امورخيريه، مديريت مي‌شود. از ضلع غربي مسجد تا جنوب دروازه‌ي فوجرد (واقع در امامزاده عبدالله)، گورستان بود که سنگ مزارهايي از عصر صفويه از زير آن، بيرون آمد. اين گورستان در دوره ي معاصر، با ساخت خيابان، مغازه، خانه و ... از بين رفت. مزار چند تن از علماي معاصر در آنجا بود مانند: مصباح الاطباء (هروي)، محمدولي علاء الدين و ... کنار مسجد، قنات و چنار بلند و کهنسالي بود که از بين رفتند. تکيه هاي سرپير همچنان فعال هستند. از آنها در وقف‌نامه‌هاي سال 1273 و 1307 هـ.ق ياد شده است. اکنون 9 تکيه هست که با اين نام ها شناخته مي شوند: دادور(خالو)،غفاري، هروي، هلاکويي، چنگيزي، زرين نيا، سقاخانه، خادم ابوالفضل، شيرازي و... حمام سرپير يکي از حمام هاي قديمي شهر است که حدوداً تا سال 1380 فعال بود. در جنوب اين محله، مسجد کوچکي به نام سلطان العلما است که در اواخر دوره‌ي قاجار، به کوشش محمدرضا قوانلو (ملقب به سلطان‌العلما) ساخته شد. او در شمال همين مسجد، زندگي مي‌کرد. از سال 1340، هيئت باقريه به کوشش عبدالرحيم عمراني فعاليت خود را در اينجا آغاز مي‌کند. برنامه‌هاي مسجد، کم است نماز جماعت ندارد و حتي هنگام اذان، دربش بسته است. از ديگر بناهاي ارزشمند اين محله، باغ چهلستون است که با اين نام، باغ هايي در شهرهاي بهشهر و اصفهان هست. کنارش، خانه فلسفي است که مربوط به دوره ي قاجارهاست. فاميلي برخي از خانواده‌هاي قديمي اين محله چنين است: ارشاد، پوراکبر ، هروي، پهلواني، خواجه ميرزايي، توسن، چنگيزي، خوزين، دادور، صفايي، غفاري، قره‌داغي، کاوه، محب حسيني، مقصودلو.

پژوهشگر