دکتر محمد اسماعيل اسدي

هفته سلامت هر ساله در  ارديبهشت ماه در کشور گرامي داشته مي شود و برنامه‌هاي مختلفي از سوي وزارت بهداشت و دانشگاه‌ها و دانشکده‌هاي علوم پزشکي سراسر کشور در بازه زماني مذکور اجرا مي‌شود. از اهداف شعار هفته سلامت امسال که "سلامت خانواده و مردمي ساز سلامت در کشور" انتخاب شده است مي توان به موارد زير اشاره کرد: حمايت طلبي و پررنگ کردن ضرورت دسترسي به خدمات با کيفيت و مقرون به صرفه مورد نياز براي هر فرد در هر نقطه از کشور که قرار داشته باشد. توجه به برابري در سلامت و حرکت به سمت رفع ناعدالتي‌هاي احتمالي در دريافت خدمات و پيامدهاي سلامت به ويژه در گروه‌‌هاي آسيب پذير يا حاشيه نشين با تکيه بر نقش بنيادين مردم در خلق، تامين و حفظ سلامت همگاني تقويت بهداشت و تاب آورتر سازي نظام سلامت براي آمادگي روبرو شدن با تهديدات احتمالي سلامت با ابعاد و شخصات ناشناخته.

موضوع يکي از روزهاي سلامت"سلامت خانواده، غذاي سالم و ورزش همگاني"مي باشد به همين مناسبت در مقاله زير به نقش مردم، مسئولين و سمن ها در تغذيه سالم از مزرعه تا سفره مي پردازيم.

خاکها جايگاه رويش گياهاني ميباشند که انرژي خورشيدي را براي توليد غذا، فيبر و اخيرا سوخت به طور موثري استفاده مي نمايند. غذا و فيبر دو عامل اساسي در بقاء تمدنها مي باشند. کشاورزي منبع اصلي هردو بوده و وابسته به خاکهاي سالم و  بارور است. براي اينکه خاکها بطور اقتصادي توليد کنند بايستي سالم و  حاصلخيز باشند. بنابراين، حاصلخيزي خاکهاي هر کشور، شاخص سلامت کشاورزي و ظرفيت توليد غذا، فيبر و سوخت آن کشور مي باشد. در بيانيه جهاني غذا، حاصلخيزي خاك بعنوان کليد امنيت غذايي معرفي شده است. با توجه به اينکه خاکهاي ايران از نظر مواد آلي فقير مي باشند افزايش ماده آلي خاکها براي حفظ حاصلخيزي و تداوم فعاليت موجودات زنده خاکزي امري ضروري است. پايش‌ها نشان مي‌دهد که 60 درصد خاک‌هاي زراعي کشور داراي کمتر از يک درصد مواد آلي است که تقويت آنها بايد مورد توجه قرار گيرد. در اهميت ماده آلي همين بس که آن را به عنوان قلب کشاورزي پايدار نام نهاده اند و همچنين نقش آن را در خاک همانند نقش خون در بدن دانسته اند. کشاورزي مولد وابسته به خاک سالم است. خاک وظيفه در اختيار قرار دادن مواد مغذي به مقدار کافي را در طول چرخه زندگي گياه برعهده دارد. خاک آب را در خودش نگه مي دارد و آن را در دسترس گياه قرار مي دهد به طوري که در طول  دوره هاي خشک گياه پژمرده نمي شود. آب از طريق نفوذ يا حرکت درون خاک تصفيه مي شود. خاک به آرامي آب را به سيستم هاي آب سطحي و زيرسطحي منتشر و در نتيجه به عنوان يک تنظيم کننده جريان عمل مي کند. 95 درصد غذاي ما در خاک مي رويد. خاک ها ميزبان 25 درصد تنوع زيستي سياره ما هستند. بر روي يک قاشق چايخوري مقدار ميکروارگانيسم ها يا اندامکهاي زنده در داخل خاک سالم از تعداد انسان هاي روي کره زمين بيشتر است. خاک از چهار جزء اصلي تشکيل ميشود: مواد معدني، مواد آلي، آب و هوا. در حالي که معمولاً مواد معدني از خاک رس، گل و لاي و شن تشکيل ميشوند، مواد آلي از مواد گياهي و حيواني که در مراحل مختلفي از تجزيه شدن قرار دارند، تشکيل مي شوند. زماني که صحبت از سلامت خاک که مي توان آن را کيفيت خاک نيز ناميد به ميان مي آيد، مهمترين عامل ارگانيسمهايي هستند که در آن رشد و نمو مي نمايند و به عنوان يک اکوسيستم زنده مي باشند. اين ارگانيسمها شامل باکتريها، قارچها، نخسانه ها (نماتدها)، پيش زيان، کرمهاي خاکي و ديگر جانداران کوچک ميشوند. اکثر آنها نقشي عمده را در تجزيه نمودن مواد آلي درون خاک بازي ميکنند، از اين رو آنها را به موادي مغذي و ديگر ترکيبات سودمند مورد نياز گياهان تبديل مينمايند. اين ارگانيسمها با استفاده از مواد آلي و فرآورده هاي جانبي حاصل از رشد ريشه ها رشد و نمو مينمايند. از اين رو هم ارگانيسم هاي گياهان و هم ارگانيسم هاي خاک براي بقاي حيات خود به وجود يک ديگر وابسته هستند. اين ارگانيسمهاي خاکي جداي از مواد آلي در حال تجزيه و مواد مغذي چرخه دار براي بهبود دادن بافت خاک و کنترل کردن آفتهاي درون آن نيز سودمند هستند.  به طور خلاصه، خاک سالم بايد از فعاليت ميکروبي درحد کفايت برخوردار بوده و همچنين بايد داراي ويژگيهاي فيزيکي، شيميايي و زيستي متعادلي باشد. سفره اصلي غذاي ما خاک مزارع است. بيشتر آنچه که در سر سفره غذايمان مي خوريم و مي نوشيم، ريشه در خاک مزارع دارند. خانواده غلات شامل گندم، جو، ذرت، برنج و...خانواده حبوبات شامل انواع لوبيا، باقلا، نخود، عدس و...خانواده گياهان روغني شامل گلرنگ، کلزا، سويا، آفتابگردان و.... همه اجزاي اصلي تامين کننده مواد غذايي سفره هاي ما هستند که بستر توليد همه آنها خاکهاي مزارع مي باشند. خاک جزو منابع تجديدناپذير است اما چون ديده نمي شود نسبت به آن غفلت شده است.  به همين دليل حفظ آن ارزش زيادي دارد. خاک، مهربان و بخشنده است و دوست خوبي است.  اما اگر ما اين دوستي را دانسته يا نادانسته به دشمني بدل کنيم، خاک دشمني سرسخت است و ما از اين دشمني سودي نخواهيم برد و در اين جنگ خودساخته، بي گمان ما شکستي سخت خواهيم خورد. متاسفانه دشمني و جنگ امروزه با خاک آغاز شده است. انسان با سلاح گاوآهن و ديسک و انواع خاک برگردانها به جنگ خاک رفته است و تا مي تواند خاک را زير و رو مي کند تا ماده آلي آن بيشتر کاهش يافته و همچنين بيشتر در معرض فرسايش هاي آبي و بادي ناشي از طوفانهاي شديد و آبياريهاي بي رويه و قطرات باران قرار گيرد. امروزه 33 درصد خاک هاي جهان به خاطر خاک ورزي هاي شديد، فرسايش خاک، شورشدن، تراکم، اسيدي شدن، آلودگي شيميايي و کاهش مواد غذايي تخريب شده و يا رو به تخريب هستند. آن نشانه ها و اين تصاوير، چنان وحشتي به پا کرده که براي متوقف کردن اين رويارويي و آشتي دادن انسان با خاک، سازمان خواروبار و کشاورزي سازمان ملل متحد (فائو)، سال 2015 ميلادي را به منظور بالا بردن سطح آگاهي جهاني نسبت به اهميت مقوله خاک به عنوان شريک خاموش بشريت، سال جهاني خاک ناميد و همچنين روز پنجم دسامبر هر سال "روز جهاني خاک" نام گرفته است. به علاوه از سوي اتحاديه بين المللي خاک (IUSS) سال 2015 تا 2024 به عنوان دهه بين المللي خاکها ناميده شده است. هدف از اين نامگذاري ها، آشنا کردن عموم مردم با اهميت خاک و جلب توجه عمومي به ضرورت حفظ خاک است. از اهميت خاک به عنوان جزء اساسي سيستمهاي طبيعي جهان و از عوامل رفاه و حيات بشر ياد مي شود. به راستي راهکاراستفاده پايدار از خاک چيست و چگونه مي توانيم غذاي سالم خود را در خاک رشد دهيم بدون آنکه به آن صدمه اي بزنيم. آيا مي توان بدون آنکه ساختار خاک را به هم زد و آن را با انواع و اقسام وسايل و تجهيزات آهني سرد زير و رو نماييم و بر پيکر آن زخمهاي غير قابل جبران وارد نماييم غذاي خود را توليد نماييم؟  بطور قاطع و باستناد منابع علمي و پژوهشهاي انجام شده در داخل و خارج کشورمي توان اذعان نمود که با استفاده از سامانه پايدار کشاورزي حفاظتي(Conservation Agriculture)  مي توان ضمن توليد مستمر خاک را حفظ نمود.  کشاورزي حفاظتي يک رويکرد اساسي در توليد محصولات کشاورزي است که مبتني بر کاهش عمليات خاک ورزي، حفظ و مديريت بقاياي گياهي در سطح خاک و رعايت تناوب و تنوع گياهي مي باشد و موجبات پايداري توليد را فراهم مي سازد. کشاورزي حفاظتي براساس افزايش فرآيندهاي زيستي طبيعي در سطح بيروني و زيرين خاک عمل مي کند. در اين روش اعمال مکانيکي روي خاک به حداقل کاهش پيدا مي کند و استفاده از نهاده-هايي مانند انواع کودهاي شيميايي به حداقل رسيده، به گونه اي که باعث تخريب فرآيند زيستي نشود. اکنون و در سال 2022 سطح زير کشت حفاظتي با رعايت اصول سه گانه آن در جهان به 205 ميليون هکتار مي رسد و قرار است تا سال 2050 به 700 ميليون هکتار بالغ گردد. حداقل دستکاري مکانيکي خاک و توقف شخم و نيز حفظ بقاياي گياهي پس از برداشت محصول و جلوگيري از سوزاندن بقاياي محصول در اراضي را به همراه رعايت تناوب کشت و جلوگيري از تک کشتي و دادن کود اضافي عنوان چند اصل مهم در کشاورزي حفاظتي مي باشد. با توجه به فعاليت هاي مخرب صورت گرفته در بخش کشاورزي، کشورهاي متعددي در زمينه گسترش کشاورزي حفاظتي و جلوگيري از استمرار نابودي خاک، محيط زيست و منابع آب قدم برداشته اند که کشورهاي آمريکاي شمالي و لاتين، استراليا، هندوستان، قزاقستان و چين از جمله کشور هاي موفق در اين حوزه قلمداد مي شوند. بايد با تدوين و اجراي اصول مشخص و بهره گيري از فناوري هاي نوين از جمله شيوه هاي کشاورزي حفاظتي، تخريب منابع خاک و آب را کاهش داد. در کشور ما قبلا کارنده هاي کشت مستقيم و ساير ادوات مربوط به کشاورزي حفاظتي در اوايل دهه 80 شمسي و قبل از آن از خارج از کشور وارد مي شد که بعضا هيچ تناسبي با خاکها و اقاليم متنوع کشور ما نداشتند. اما امروزه در ايران کارنده هاي کشت مستقيم، کارنده هاي کشت در روي بستــــرهاي بلند (Raised Bed)، دنبال بندهــــاي کــم خاک ورز و خاک ورزهاي مرکب وسايرماشينها و تجهيزات لازم براي اجراي طرح هاي کشاورزي حفاظتي در حد متعارف توسط سازندگان توانمند داخل کشورساخته شده است و همچنان توليد آن رو به افزايش است. اين ماشينها و ادوات اکنون در سرتاسر کشور توسط کشاورزان و در مزارع آنان براي کشت محصولات مختلف در بقاياي گياهي در حال استفاده است. اما ماشينها و کارنده ها فقط ابزاري بيش نيستند و اين بينش، آمادگي اذهان و ساختار فکري مسئولين دست اندرکار، سازندگان، کارشناسان، پژوهشگران، اساتيد، دانشجويان و کشاورزان است که به ماشينها و ابزار جهت مي دهد و تفکر آنان را براي ترويج و توسعه و پذيرش اصول کشاورزي حفاظتي آماده مي سازد. در اين راه  بايد آموزش و ترويج شيوه هاي کشاورزي حفاظتي را بيشتر جدي بگيريم. يکي از موارد آموزشي و ترويجي کشاورزي حفاظتي انتشار کتب و مقالات و دست نوشته هاي ترويجي و مفيد توسط صاحبنظران اين رشته مي باشد. به اميد آنکه روزي بتوانيم با استفاده از به کارگيري اصول کشاورزي پايدار ضمن توليد پايدار در حفظ محيط زيست خود کوشا باشيم. خاک سامانه زنده و بازيافت طبيعي است که در آن مواد زائد و اجساد موجودات مورد تجزيه قرار مي گيرد و اجزاي آنها براي استفاده مجدد در دسترس قرار مي گيرد. خاک زيستگاه هزاران موجود زنده مي-باشد. از آنجايي که خاک بسيار مهم است ضرورت دارد که ما، به عنوان افراد بشر، مباشران خوبي براي اين منبع با ارزش باشيم. کشاورزان براي تهيه زمين و بستر بذر زمين را به طرق مختلف آماده مي کنند از گاوآهن هاي برگرداندار سوکي تا بشقابي و ديسکهاي سنگين تا انواع و اقسام ادواتي که خاک اراضي زراعي را کاملا برگردان مي کند و آنها را در معرض هواي آزاد قرار مي دهد. با عمليات خاک ورزي روي يک زمين بدون پوشش،مخصوصا استفاده از گاوآهن هاي برگرداندار زمين سست شده و ساختمان خاک از هم مي پاشد و اگر عمليات خاک ورزي توام با ديسک باشد خاک به صورت پودر در آمده و به راحتي در معرض فرسايش بادي و آبي در مي آيد. عمليات خاک‌ورزي شديد باعث از دست رفتن خاک از طرق فرسايش آبي و بادي، افت کيفيت خاک و از همه مهمتر کاهش مواد آلي خاک مي گردد. شيوه‌هاي سنتي آماده‌سازي خاک و تکنيک‌هاي مديريت علف‌هاي هرز و روش‌هاي ديگر نه تنها موجب تخريب ساختار طبيعي خاک شده بلکه باعث از بين رفتن مواد غذايي و زنجير فرآيند زيستي و فشردگي و کاهش رطوبت خاک مي‌شود. خشکسالي يک پديده غيرمترقبه و نادر نيست و لازم است ما تکنيک ها و عمليات کشاورزي کشورمان را با اين پديده سازگار کنيم و کشاورزي حفاظتي يک راه اساسي مقابله با خشکسالي مي باشد.کشاورزي حفاظتي دانش و ابزار لازم را به وجود آورده و کشاورزان را قادر مي‌سازد تا منافع چشمگيري را حاصل و در عين حفاظت از خاک و آب، از محيط زيست نيز محافظت کنند. همچنين روش‌هاي سنتي استفاده از زمين و مديريت ضعيف تعداد زيادي از کشاورزان بر ناکارآمدي سيستم کشاورزي کشور دامن مي‌زند. بنابراين با توجه به شرايط اقليمي خشک ايران و تهديدهاي جدي در زمينه منابع آب و خاک، برنامه‌ريزي در زمينه حفظ و استفاده بهينه از منابع آب و خاک براي توسعه کشور امري حياتي محسوب مي‌شود. امروزه کشاورزي حفاظتي به علت مزاياي مهمي که دارد، به تدريج جايگزين کشاورزي مرسوم مي‌شود. به نظر مي‌رسد در کشور و خاکهاي زراعي ما که اقليم غالب مناطق خشک و نيمه‌خشک است، اجراي کشاورزي حفاظتي براي تغذيه سالم جامعه ضرورتي اجتناب‌ناپذير باشد. در اين راستا مسئولين و سمن ها بايد در کنار کشاورزان راهنماي آنان بوده و همواره درصدد توانمند سازي آنان بکوشند و درصدد حل مشکلات توليد آنها باشند. افراد جامعه نيز بايد قدردان زحمات کشاورزان باشند زيرا بدون زحمات آنان هيچيک غذايي در سر سفره خود نخواهند داشت. افراد جامعه مي توانند با خريد از بازارهاي محلي روستايي و کشاورزان در توانمند سازي آنان کوشا باشند. همچنين با کاهش تلفات دورريز مواد غذايي به امنيت غذايي جامعه کمک نمايند. در اين راستا، استفاده از برنامه‌هاي آگاه‌سازي و آموزش توليدکنندگان و مصرف کنندگان براي کنترل و کاهش ضايعات محصولات غذايي و کشاورزي بسيار ضروري است.

پژوهشگر بين المللي آب و خاک

و کشاورزي حفاظتي، گرگان، ايران