محمد انصار

بافت تاريخي شهر گرگان ( استرآباد) از شمال به امامزاده عبدالله، از جنوب به ميدان کاخ، از شرق به محله ي گرگانجديد و از غرب به محله ي ميدان محدود بود. مساحت آن حدوداً 160 هکتار است که بسيار کوچکتر از مساحت امروزي اين شهر است. تا 50 سال پيش، بيشتر جمعيت شهر، در آنجا زندگي مي‌کردند که برخي خانه هايشان تاريخي و يا وقفي است   .درگذشته، بنابر يکي از گزارش هاي قديمي (مربوط به سال 1281 تا 1282) شهر چهار تا دروازه داشت. دور و بر آن، برج و باروهاي محکم و خندقي عميق بود. در مرکز شهر، ميداني به نام شور بود. گويا مردم در اينجا براي مشورت در کارهاي بزرگ، جمع مي‌شدند. ظاهراً محله‌ي سبزه‌مشهد، همان ميدان شور بوده است. در اين ميدان، مناره و آب انبار بود. در سال 1042 هـ .ق آب انبار را بر همين مناره، مساجد و امامزادگان وقف کردند. گلدسته اي داشت که در سال 1055 ساخته شد که از آنجا اذان مي گفتند. همچنين در سال1119 هـ.ق يک باب دکان عصاري براي اين ميدان وقف شد. در اين بافت، چند تا امامزاده داريم که درباره‌ي تعداد آنها، نظرات گوناگوني هست. آنها را دوازده‌تا، چهارتا، يازده‌تا  و ده‌تا  نوشته اند. به جز بازار نعلبندان، بازاري به نام کهنه بود که پس از خيابان بندي و ساخت مغازه ها در دو سوي آنجا، کاسبان اين بازار را تعطيل کردند. باغ و بوستان‌هايي در محلاتي مانند دباغان، ميرکريم و ... بود که امروزه، چيزي از آن، نمانده است. چند مدرسه ي قديمي و سنتي به نام هاي عماديه، دارالشفاء، صالحيه، محسنيه (آقامحسن)، مفيديه(سادات)، زنجيردار(ميرزاتقي خان)، سردار( رضويه) داشت که امروزه، برخي از آن ها ديگر مدرسه نيستند.شهر به سه محله (نعلبندان، ميدان، سبزه‌مشهد) تقسيم مي‌شد. هر کدام شان، چند تا گذر داشتند که هنوز برخي از آنها با نام شان باقي مانده اند. از مکان دقيق برخي گذرها، چيزي نمي‌دانيم. گاهي از گذرگاهها، بعنوان يک محله نام برده اند. مثلاً در سند مورخ 1130و 1230 از گذر سرچشمه، ولي در سند مورخ 1261 هـ.ق از محله ي سرچشمه نام برده شده است. درباره ي اينکه، اين تقسيم بندي، دقيقاً از چه زماني و با چه هدفي انجام شده، آگاهي نداريم. شايد از دوره ي صفويه بوده باشد. زيرا که در يکي از اسناد (مربوط به سال 1130 هـ.ق) سرچشمه را از گذرهاي محله ي سبزه مشهد دانسته اند. گذشتگان دوره ي ما، چيزي از اين تقسيم بندي، يادشان نيست. پس بيش از صد سال هست که از بين رفته است. قديمي ترين محله ، نعلبندان است. زيرا نخستين چيزي که مردم در کنار خانه هاي شان مي سازند، مسجد است. مسجد جامع، قديمي ترين مسجد شهر است. پس نخستين سکونتگاه، در کنار آن، بوده است. بيشتر نام هاي محلات قديمي و گذرگاههاي آن، ويژه هستند. يعني اينکه در جاهاي ديگر کشور، چنين نامي گذاشته نشده است. دليل نامگذاري برخي از آنها را خواهيم گفت:

1- گاهي داشتن يک چيز طبيعي، باعث نامگذاري شده است. مانند محلات دوچناران، سوخته چنار، پاسرو، سرچشمه.

2- گاهي به جهت رواج شغلي خاص  است، يعني بيشتر دارندگان اين مشاغل، آنجا زندگي مي‌کردند و يا اينکه کارشان در آن‌جا بوده است. مانند محلات دباغان، ميخچه گران، شعربافان، کاسه گران.

3-گاهي يک انسان بزرگ، در آن محله زندگي مي کرد و يا اينکه در آنجا به خاک سپرده شده است. مانند شاهزاده قاسم، دوشنبه اي، چهارشنبه اي، سرپير.

بافت تاريخي گرگان ( استرآباد) بسيار ارزشمند است زيرا که آثاري دارد که ثبت ملي شده اند مانند موارد زير:

1- خانه هاي خراساني، اميرلطيفي، ديلمي، رضاقلي نژاد، شفيعي، کبير، تقوي، باقري، شيرنگي، فاطمي، مفيديان، قدس مفيدي ( دورگي)، قوانلو، آسيابان، ملاصنم بقال، احمد دوست، دارويي، دائمي، ميرشهيدي، قاضي اعظمي، اسدي پور و ...

2- مسجد جامع و گلشن.

3- امامزاده نور و نه تن.

4- حمام قاضي و ميخچه گران.

5- مدرسه عماديه و تقوي.

6- تکيه ي دوشنبه اي و مقبره ي ميرکتولي.

اين بافت بارها آسيب ديد. نخستين بار، در دوره ي پهلوي اول بود که با خيابان بندي، بخش هايي از محلات، نابود شدند. دومين آسيب در سال 1323 بود که زمين لرزه آمد و  شهر ويران را کرد. متأسفانه آسيب رساني، همچنان ادامه دارد که يکي از آن ها در سال هاي گذشته، روي داد. مثلاً در کنار پنج تا از آثار تاريخي محله ي نعلبندان (مسجد جامع، خانه اميرلطيفي و ملاصنمبر، مدرسه دارالشفاء، مقبره ميرکتولي)پارکينگ طبقاتي و فروشگاه رفاه ساخته شد و يا اينکه خانه هاي تاريخي مانند فروغي(محله ميخچه گران)، دياني (محله دوشنبه اي)، سعيدي( محله سبزه مشهد) را نابود کردند. سخن درباره ي بافت تاريخي شهر گرگان، زياد است. امروزه در هر محله اي، الماني نصب شده است که شهروندان مي توانند اندکي با آنجا آشنا شوند.  از مهم ترين ضروريات آنجا، ساماندهي و مرمت تکيه هاست کاري که تنها روي چند محله انجام شد و سپس رها شد.

پژوهشگر