محمد انصار

شهر استرآباد به سه محله (نعلبندان، ميدان، سبزه‌مشهد) تقسيم مي‌شد. هر کدام شان، چند تا گذر داشتند. در بيشتر محلات، موارد زير بود:

1- مسجد

هر محله اي، يک يا چند مسجد داشت. برخي از آن‌ها، کنار امامزاده يا روي قبرستان ساخته شدند که به آنها، مساجد مقبره اي گفته مي‌شود. زماني به دلايلي مساجد کوچکي با اندازه‌اي تقريباً يکسان و با فاصله اي نزديک به هم، ساخته شدند که برخي از آنها، که نام قديمي شان را بدست نياورديم، از دهه‌ي 1330 به بعد، تبديل به هيئت شدند. مانند مساجد سجاديه، باقريه، رضويه، قائميه و ... علاوه بر مساجد، مصلي هم بود که از قرن دهم تاکنون به جاي مانده است، اگرچه تغييرات زيادي داشته است. آنجا در گذشته، محل برگزاري نمازجماعت با ظرفيت حدوداً 100 نفر، ولي اکنون از آن براي نمازجمعه و تجمعات بزرگ با ظرفيت 7000 نفري بهره گرفته مي شود.

2- تکيه

تکيه ها دورتادور ميدان يا مرکزهاي محلات را فرا گرفته اند. از تاريخ و علت پيدايش آنها چيزي نمي‌دانيم. نامشان در چند تا از کتيبه ها و وقفنامه هاي قديمي آمده است. از آن ها در ماه محرم براي سوگواري اباعبدالله الحسين (ع) و در ساير ايام، به جز تکيه ها‌ي محله ي دوشنبه‌اي، براي امور تجاري، خدماتي، مسکوني و... بهره گرفته مي‌شود. يعني آن‌ها در ساير مناسبت‌هاي مذهبي و ملي، برنامه‌اي ندارند. البته بنابر يک گزارش تاريخي (مورخ 19 نوامبر سال 1917 و 21 مي سال 1908) سربازان را براي استراحت، به تکيه‌ي محله ي نعلبندان بردند. با تبديل اين تاريخ‌ها به سال قمري، مي‌بينيم که آن زمان، ماه محرم نبوده است. تکيه ها روز به روز، بيشتر شدند. زيرا که داشتن آن، از افتخارات شمرده مي‌شود و جايي براي گردهمايي‌هاي خانوادگي و دوستانه است. حتي خانواده‌هاي غيرگرگاني هم، تکيه‌دار شدند. محله‌هايي که ميدانگاهي ندارند، تکيه‌اي هم ندارند. مانند شيرکش، باغشاه و چهارشنبه‌اي. تکيه ها باعث شده تا مردم گرگان حتي براي يکبار در سال، از جاهاي گوناگون، به محلات قديمي بيايند تا آثار تاريخي را ببينند. در کنارش، آيين هاي قديمي ماه محرم (پاطوقي، دسته چوبي، پامنبري، علم مشتي) را برگزار کنند، پس آنها، نقش مهمي در پايداري بافت تاريخي دارند. براي آگاهي بيشتر در اين باره، مقاله ي تکيه هاي شهر گرگان را بخوانيد که در شماره ي 33 پژوهشنامه معارف حسيني، چاپ شد.

3-آب انبار

آب انبار محلات، تا سال 1331 آب آشاميدني شهر را تأمين مي‌کردند. در آن زمان 3 حلقه چاه کندند و همه ي آنها را بستند، ولي چشمه‌ها باز بودند. مشهورترين آنها در محلات دربنو، دباغان و ميرکريم بود.

4-گورستان

در بيرون از شهر، دو گورستان در کنار امامزاده عبدالله و قدمگاه خضر بود. در درون محلات هم، قبرستان-هايي در کنار مساجد يا امامزاده ها بودند. برخي از بزرگان، در درون همين محلات، به خاک سپرده شدند که هنوز مزارشان باقي است. مانند محمدرضا استرآبادي (رئيس العلما) در مصلي، مهدي استرآبادي و فرزندش عبدالرحيم در روبه‌روي مدرسه‌ي عماديه، خواجه مظفر بتکچي در مدرسه‌ي دارالشفاء، عبدالرزاق (کبير) و سيدباقر استرآبادي در گورستان دربنو، ميرکتولي (سيدعلي و سيدحسين، سيد مرتضي، سيد رضا) در محله ي نعلبندان، سيدمحمدطاهر مجتهد استرآبادي و فرزندش سيدهادي در کنار سقاخانه ي محله ي ميدان، سيد ابوالقاسم در محله ي سبزه مشهد. همچنين آرامگاههاي ديگري بودند که مردم روزگار ما، هيچ‌گاه آن‌ها را نديده و نشنيده‌اند. براي نمونه؛ در کنار مسجد جامع، دانشمنداني مانند خواجه حسين خضرشاه استرآبادي، ميرزا محمدحسين (وفا استرآبادي)، محمدباقر مشهور به ستون استرآبادي و صالح استرآبادي به خاک سپرده شدند. ملاابوالحسن در شرق امامزاده چهارشنبه‌اي و نسيم استرآبادي در محله‌ي سرپير آرميدند. آرامگاه ملاعلي اشرفي (شريعتمدار استرآبادي) و نصرالله استرآبادي (پدر محمدحسين مقصودلو رهبر مشروطه‌خواهان استرآباد) در مسجد گلشن و سلطان‌حسين واعظ در محله‌ي سرپير بود.

5- حمام

شهر استرآباد، 13 حمام داشت که امروزه اثري از آنها نيست و يا اينکه فعال نيستند. نام شان چنين است: علي خان آقاي قاجار، خاله قزي، مهدي قلي خاني،کاسه گران، دروازه نو، کفشدوزان، چشمه، دباغان، سرپير، ميخچه گران، قاضي، امين دارالضرب، شاه. 

6- چنار

محلات چنارهاي کهنسالي داشتند. در سال 1350 سيزده تاي آنها، در فهرست ميراث محلي ثبت شدند. مانند خيابان معيني، باغ مقصودلو، باشگاه پاس، دخانيات، اداره املاک، محله پاسرو، پارک شهر، دبستان عنصري، مصلي، محلات سرچشمه، سبزه مشهد، دربنو و ميخچه‌گران. در 50 سال گذشته، اين چنارها، با سقوط يا بريدن، از بين رفتند. همچنين چنارهاي مصلي، قبرستان سيدباقر، مدرسه‌ي عماديه، ضلع جنوبي مسجد جامع، کنار مقبره‌ي ميرکتولي، کنار مسجد حاج‌آقا کوچک و سرپير، بقعه‌ي امامزاده نور و ... اگرچه ثبت نشده بودند، اما اثري از آن‌ها نيست. از اين رو، چنار سبزه‌مشهد، آخرين بازمانده‌ي چنارهاي قديمي است که پيشينه‌ي 570 ساله دارد. اين درخت، در فهرست ميراث طبيعي کشور ثبت شد. افزون بر دارايي هاي بالا، هر يک از محلات، آثار با ارزش و ويژه اي داشتند که برخي از آن ها، از بين رفتند و برخي ديگر، بجاي ماندند که آنها را خواهيم گفت: امامزاده بي بي حور، خانه ي دارويي، باغ روس‌ها و کنسولگري روسيه در محله ي باغشاه هستند. امامزاده محسن، خانه هاي فلسفي و علاء الدين در محله ي چهارشنبه اي هستند. مدرسه هاي عماديه، محسنيه، سادات مفيدي، خانه ها ي حاج قاسمي(مشروطه) و قاضي اعظمي در محله ي دربنو هستند. امامزاده راضيه و مرضيه، باغ سيرکار( ديلمي)، خانه هاي کبير، چراغعلي، احمددوست، حبيب آسيابان، دياني(داروغه) و موقوفه ي ميرزاعابدين شبيه ساز در محله ي دوشنبه اي هستند. ميدان شور، امامزاده مرادبخش، خانه هاي دائمي، اسدي‌پور، وزيري، سقاخانه ي امامقلي خاني، باغمزار لطفي، کاروان‌سراي مهدي جهود در محله ي سبزه مشهد هستند. خانه هاي خراساني، شفيعي، رضاقلي نژاد، تقوي، شيرنگي( اداره کل ميراث فرهنگي و گردشگري)، ميرشهيدي، ريحاني، شَعربافان، گلدسته، اسماعيل قاضي، فاضل استرآبادي، قاسم پور(موزه اسناد و مدارک تاريخي استرآباد)، مدرسه هاي صالحيه و تقوي، امامزاده نور و بي بي سبز  در محله ي سرچشمه هستند. خانه هاي ميرزامحمد فلسفي و قوانلو و باغ چهلستون در محله ي سرپير هستند. خانه ي سردار اشرف (مدرسه راهنمايي 17 دي) و امامزاده قاسم و ابراهيم در محله ي شاهزاده قاسم هستند. خانه ي باباصادقيان، مدرسه دقيقي و دواخانه ي محمديه( داروخانه جالينوس) در محله ي شيرکش هستند. امامزاده نه تن و چهل تن، کاروانسراي استرآباد، خانه هاي ديلمي، شيرافکن، فاطمي، مفيديان، قدس مفيدي (دورگي)، در محله ي ميدان هستند. مدرسه سردار (رضويه) و دارالشفاء، بازار قديمي، خانه هاي باقري، ملاصنم بقال، مهدي خان ملک (اميرلطيفي)، کاروانسرا و تيمچه امين الضرب و دفتر نشريه ي قابوس در محله ي نعلبندان هستند.

پژوهشگر