دسته چوبي کهن‌ترين آيين استرآباد
یادداشت |
حسن حسين نژاد - حسين ضميري، شاعر و پژوهشگر گرگاني با اشاره به اينکه آيين دسته چوبي کهن‌ترين آيين در ديار گرگان و استرآباد است، گفت: آيين دسته چوبي يادآور خونخواهي نيمه‌تمام مردم استرآباد است که در پي شنيدن خبر شهادت امام حسين (ع) و يارانش شکل گرفت. حسين ضميري مي گويد: با توجه به حضور بوميان و نيز سکونت اقوام مختلف در منطقه و ايالت تاريخي استرآباد و نيز سنت‌هاي بومي شکل‌گرفته درگذر زمان؛ کم يا بيش از ديرباز تا به امروز شاهد آداب، سنن، آيين‌ها و سوگواري‌هايي هستيم که همچنان زنده هستند. وي مي افزايد: از جمله آيين‌هاي سوگ منطقه ويژه ايام محرم در کهن ديار گرگان و استرآباد، آيين «دسته چوبي» است که از سال 61 هجري قدمت دارد و به‌عنوان کهن‌ترين آيين در دوازدهم محرم توسط مردم محلات ميخچه گران، سرپير و دباغان به زيبايي اجرا مي‌شود. ضميري سپس درباره پيشينه شکل‌گيري آيين دسته چوبي، اظهار کرد: با نگاهي به تاريخ و منابع مکتوب به‌جامانده، نقل است نامه‌اي از سوي حسين بن علي به دارالمؤمنين استرآباد رسيد. فردي به نام مصطفي که عربي مي‌دانست را فراخواندند و مردم شهر در محله دربنو و در کنار حمام دربنو و پير تکيه جمع شدند و گفتند (کو مصطفي که بخواند رقم) که بعدها اين جمله در ميان مردم تبديل به يک ضرب‌المثل شد. وي افزود: در پي اين نامه مردم با نيزه و اسب و پياده بيرون شهر جمع شدند و به‌سوي قم رفتند. حوالي قم که رسيدند، خبر شهادت را شنيدند. آن‌ها در طول مسير رفت‌وبرگشت، به‌صورت نظامي حرکت مي‌کردند و سروده‌هاي خاصي را با حرکت کوبش پا بر روي زمين به حالت سه مي‌خواندند. ضميري ادامه داد: مردم پاکوبان حرکت مي‌کردند و بالاي نيزه‌هاي خود، پرچم‌هاي سه‌گوش سياه‌رنگي نصب کردند و همانند لشکر شکست‌خورده به دارالمؤمنين استرآباد برگشتند. آن‌ها با يک‌پا بر زمين مي‌کوبيدند و خشمگين و ناراحت رجزي را مي‌خواندند:
واي عزايي شده، امر الهي شده
به دشت کرب و بلا، حسين فدايي شده
حيدر است، حق جانب حيدر است
حيدر حق و حق حيدر است
حيدر علي، حيدر علي، حيدر علي
حسين ضميري سپس با اشاره به اينکه در کتاب‌هايي چون ضرب‌المثل‌ها، کنايات و باورهاي مردم گرگان به قلم اسدالله معطوفي و کتاب خاطرات مرحوم آيت‌الله سيد محمد رئيسي گرگاني درباره دسته چوبي مطالبي نوشته‌شده است، درباره ميدان‌داران آيين دسته چوبي عنوان کرد: در دسته چوبي، شاهد حضور چهار گروه مشعل‌داران، چوب‌داران و ني برداران، مياندار و نظاره‌گر هستيم.
وي افزود: از حدود 10 روز قبل از برگزاري مراسم، مشعل‌داران و اعضاي هيئت در محلات مي‌گشتند و دمي را مي‌گرفتند و مي‌خواندند:
نفت بده، کهنه بده، زيرانداز
نذر حسين و عباس، هرچي دارين در آرين، بهر حسين بيارين
وي با اشاره به اينکه مشعل‌داران عموماً از سادات بودند، افزود: دو يا سه روز قبل از مراسم، گلوله‌هاي پنبه را در پيت‌هاي حلبي مي‌خواباندند و براي آيين حدوداً بين 7 تا 12 مشعل روشن مي‌شد و چوب‌داران و ني‌داران نيز در حدود 300 نفر يا بيشتر مي‌شدند. حسين ضميري ادامه داد: در زمان اجراي اين آيين مياندار دم مي‌گيرد و مي‌خواند:
ما غلامان علي، شو به دوران مي‌زنيم
تيغ بر فرق يزيد نامسلمان مي‌زنيم
حيدر حيدره حيدر
ضميري در ادامه با اشاره به اينکه آيين دسته چوبي به‌واسطه برخي ويژگي‌هاي بصري و زيبايي‌شناختي‌اش به‌عنوان يک ميراث معنوي ناملموس در 22 آذرماه سال 91 در فهرست آثار ملي کشور ثبت شد، افزود: دسته چوبي شکل‌گرفته به همه محلات سرکشي مي‌کند و تسليت مي‌گويد و در هر محله به احترام آن‌ها زنگ‌زده مي‌شود و آن‌ها هم در جواب آن زنگ مي‌گويند:
حيدر ما يه امشبه يه امشب
تا سال دگه کي مرده، کي زنده؟
وي در پايان گفت: در طول مسير چوب‌هايي که در دست چوب‌داران هست بر بالاي سر رفته و پاکوبان تمام محلات را طي مي‌کنند. همچنين مشعل‌ها نيز در ابتدا، ميانه و انتهاي هيئت روشن هستند و پس از بازگشت هيئت به محله مبدأ، پيراهن مياندار به‌عنوان تبرک، تکه‌تکه مي‌شود و از تمامي شرکت‌کنندگان اين مراسم با شير گرم و چاي پذيرايي مي‌شود. يادآوري مي‌شود، حسين ضميري شاعر، نويسنده، پژوهشگر فرهنگ‌عامه و فعال اجتماعي در 11 شهريور 1350 در محله آلوچه باغ گرگان به دنيا آمد. وي دانش‌آموخته مديريت فرهنگي، داراي مدرک رتبه ممتاز خوشنويسي است و از وي کتاب شعر مصوري به گويش گرگاني با عنوان «افسانه بابودردا» تا به امروز روانه بازار نشر شده است.